ΜΕΤΑ_ΓΡΑΦΕΣ 1: Μετάφραση γερμανόφωνης ποίησης στα ελληνικά

Αυτή η καταχώρηση είναι διαθέσιμη και στα: Deutsch (Γερμανικά)

Την Παρασκευή 3 και το Σάββατο 4 Σεπτεμβρίου 2021 πραγματοποιήθηκε στην πλατφόρμα ZOOM το πρώτο εργαστήρι μετάφρασης στο πλαίσιο του κύκλου διαδικτυακών επιμορφωτικών σεμιναρίων ΜΕΤΑ_ΓΡΑΦΕΣ, που διοργανώνει το κοινωφελές σωματείο Diablog Vision e. V. σε συνεργασία με το Lettrétage e. V. Ο συγγραφέας και μεταφραστής Αλέξανδρος Κυπριώτης περιγράφει τα πεπραγμένα του εργαστηρίου και τις γνώσεις που αποκόμισαν οι συμμετέχοντες.

Το πρόγραμμα ΜΕΤΑ_ΓΡΑΦΕΣ, το οποίο σχεδίασε η Δρ Μιχαέλα Πρίντσινγκερ, πρόεδρος του Diablog Vision e. V., χρηματοδοτείται από το Γερμανικό Ταμείο Μεταφραστών στο πλαίσιο του προγράμματος «Πολιτισμική επανεκκίνηση» της Επιτρόπου Πολιτισμού και Μέσων Ενημέρωσης της Ομοσπονδιακής Κυβέρνησης της Γερμανίας.

Η σύνθεση του εργαστηρίου

Τη διεύθυνση αυτού του πρώτου εργαστηρίου μετάφρασης είχε η φιλόλογος Δρ Έλενα Παλλαντζά, εντεταλμένη διδασκαλίας Νέας ελληνικής γλώσσας και λογοτεχνίας στο Πανεπιστήμιο της Βόννης. Αξίζει να αναφερθεί ότι το 2013 η Έλενα Παλλαντζά δημιούργησε τη μεταφραστική ομάδα LEXIS, η οποία μεταφράζει σύγχρονη ελληνική λογοτεχνία στα γερμανικά. Μάλιστα, υπό την καθοδήγηση και επιμέλεια της Έλενας Παλλαντζά η ομάδα LEXIS μετέφρασε στα γερμανικά τη νουβέλα του Δημήτρη Ελευθεράκη «Η δύσκολη τέχνη» (αντίποδες, 2015), η οποία εκδόθηκε το 2017 στη Λειψία από τον εκδοτικό οίκο Reineke & Voss με τον τίτλο «Die schwierige Kunst» και απέσπασε το «Κρατικό Βραβείο Μετάφρασης Έργου Ελληνικής Γλώσσας σε Ξένη Γλώσσα 2018» του ελληνικού Υπουργείου Πολιτισμού & Αθλητισμού. Βέβαια, η Έλενα Παλλαντζά μεταφράζει και γερμανόφωνη λογοτεχνία στα ελληνικά και μεταξύ άλλων έχει ανθολογήσει και έχει μεταφράσει στα ελληνικά την «Ανθολογία νέων Γερμανών ποιητών» (Εκδόσεις Βακχικόν, 2019), ενώ έχει εκδώσει και η ίδια την ποιητική συλλογή «Ορυζώνος και Κυκλάδων. 25 αστεϊσμοί για μια ευτοπία» (Περισπωμένη, 2016).

Έπειτα από αίτηση συμμετοχής τους στο εργαστήρι μετάφρασης –και αφού απέστειλαν ένα σύντομο βιογραφικό σημείωμα και το δείγμα μετάφρασης που τους ζητήθηκε– επιλέχθηκαν να το παρακολουθήσουν οι εξής: Αναστασία Γκίτση, Κατερίνα Λιάτζουρα, Ευσταθία Ματζαρίδου, Άκης Παραφέλας, Φωτεινή Πατεινάρη και Μαρία Τζιαούρη-Χίλμερ. Άνθρωποι με πολύ διαφορετικές αφετηρίες αλλά με κοινό παρονομαστή τις ανθρωπιστικές σπουδές, την αγάπη για τη συγγραφή και τη λογοτεχνία γενικότερα και για τη μετάφραση ειδικότερα, με ελάχιστη ή μεγαλύτερη πείρα στον τομέα αυτό αλλά με έντονη τη διάθεση πειραματισμού και την απόκτηση γνώσεων και εμπειρίας. Να σημειωθεί ότι η συμμετοχή στο εργαστήρι μετάφρασης, όπως και σε όλα τα διαδικτυακά επιμορφωτικά σεμινάρια που θα πραγματοποιηθούν στο πλαίσιο του προγράμματος ΜΕΤΑ_ΓΡΑΦΕΣ, ήταν δωρεάν.

Αντικείμενο του εργαστηρίου μετάφρασης ΜΕΤΑ_ΓΡΑΦΕΣ 1 ήταν η μετάφραση γερμανόφωνης ποίησης στα ελληνικά. Την επιλογή των προς μετάφραση ποιημάτων έκανε η Έλενα Παλλαντζά από τον συλλογικό τόμο «Muse, die zehnte. Antworten auf Sappho von Mytilene» (freiraum-verlag, Greifswald, 2014), τον οποίο ανθολόγησαν οι Μίχαελ Γκρατς και Ντιρκ Ούβε Χάνζεν, συγκεντρώνοντας ποιήματα γερμανόφωνων και ελληνόφωνων ποιητών και ποιητριών που γράφτηκαν για τον συγκεκριμένο τόμο ως ποιητικά αντίδωρα στη Σαπφώ. Από την αρχή, επομένως, η Έλενα Παλλαντζά έθεσε υψηλά τον πήχη, καθώς οι μεταφραστές και οι μεταφράστριες που θα συμμετείχαν στο συγκεκριμένο εργαστήρι μετάφρασης θα καλούνταν να μεταφράσουν στα ελληνικά όχι απλώς ποιήματα σύγχρονων γερμανόφωνων ποιητών και ποιητριών αλλά ποιήματα εμπνευσμένα από τη δέκατη μούσα κατά τον Πλάτωνα.

Ο video artist Πέτρος Κολοτούρος μας μεταφέρει στο κλίμα του εργαστηρίου με το παρακάτω βίντεο:

Κάποιες σκέψεις για ζέσταμα

Το εργαστήρι μετάφρασης ΜΕΤΑ_ΓΡΑΦΕΣ 1 πραγματοποιήθηκε σε 12 διδακτικές ώρες συνολικά, 4 ώρες το απόγευμα της Παρασκευής και 8 ώρες το πρωί και το απόγευμα του Σαββάτου.

Αφού καλωσόρισε την ομάδα η διευθύνουσα το εργαστήρι, παρουσίασε το πρόγραμμα του εργαστηρίου και ζήτησε από κάθε μέλος της ομάδας να πει λίγα λόγια για τον εαυτό του, το εργαστήρι ξεκίνησε.

Αρχικά η Έλενα Παλλαντζά μοιράστηκε με την ομάδα κάποιες σκέψεις μεγάλων διανοητών περί μετάφρασης, αρχίζοντας από τον Νοβάλις και τη ρήση του «Στο τέλος τέλος όλη η ποίηση είναι μετάφραση», προχωρώντας στον Βάλτερ Μπένγιαμιν και την άποψή του πως «Κάθε μετάφραση είναι απλώς ένας κάπως προσωρινός τρόπος να διαχειριστούμε την ξενότητα των γλωσσών», για να φτάσει μέχρι τον Μπόρχες, ο οποίος έχει χαρακτηρίσει τη μετάφραση ως «μια δημιουργική γλυκιά απιστία» Έτσι, έθεσε αμέσως προς συζήτηση και δύο από τα βασικά ζητήματα της μεταφρασεολογίας: αφενός τη μεταφρασιμότητα γενικότερα και αφετέρου το ερώτημα περί πιστότητας ή ελευθερίας κατά τη μεταφραστική διαδικασία ειδικότερα.

Στη συνέχεια η Έλενα Παλλαντζά πέρασε συγκεκριμένα στη μετάφραση της ποίησης, για να υπογραμμίσει πόσο απαραίτητη είναι η δημιουργική απομάκρυνση από το πρωτότυπο αλλά και η επιστροφή ενδεχομένως στην πιστότητα προς το πρωτότυπο, αφού ο μεταφραστής ή η μεταφράστρια δοκιμάσει τα όρια της γλώσσας στην οποία μεταφράζει. Αναφέρθηκε, μάλιστα, εκτός των άλλων και στη σπουδαία Γερμανίδα μεταφράστρια και συγγραφέα Ουλρίκε Ντρέσνερ, η οποία πολύ πρόσφατα τιμήθηκε με το Μεγάλο Βραβείο του Γερμανικού Ταμείου Λογοτεχνίας και έχει πει: «H μετάφραση ενός ποιητικού κειμένου είναι αδύνατη μόνο όταν κάποιος οραματίζεται την απόλυτη μίμηση. Όμως ποιος θα ήθελε κάτι τέτοιο; Και ποιος θα ήταν σε θέση να το κάνει;»

Με τον τρόπο αυτό και με την ελεύθερη συζήτηση και ανταλλαγή απόψεων που ακολούθησε τέθηκαν ουσιαστικά και τα «θεωρητικά» όρια σύμφωνα με τα οποία θα προχωρούσε η ομάδα στη μετάφραση συγκεκριμένων ποιημάτων στο πλαίσιο του εργαστηρίου.

Επί τω έργω

Στην πρώτη προσπάθεια ομαδικής μετάφρασης ζητούμενο ήταν η μετάφραση του ποιήματος «Mit Sappho im Hof» της Οντίλ Κένελ, τη μετάφραση του οποίου είχαν ήδη αποστείλει όσοι και όσες είχαν υποβάλει αίτηση να συμμετάσχουν στο εργαστήρι.

Μετά την ανάγνωση του ποιήματος και μια γενική συζήτηση για την αίσθηση που αποκόμισε κάθε μέλος της ομάδας κατά την εργασία του με το ποίημα, για τον ρυθμό του, τη δομή του και το περιεχόμενό του, άρχισε η ομαδική μετάφραση. Υπό την καθοδήγηση της Έλενας Παλλαντζά καλούνταν όλοι να ξανασκεφτούν τις μεταφραστικές λύσεις που είχαν προτείνει, να τις υποστηρίξουν αλλά ενδεχομένως και να τις αναθεωρήσουν, ακούγοντας τις προτάσεις των υπολοίπων.

Σε πολλά σημεία, φυσικά, καταγράφονταν διάφορες μεταφραστικές προτάσεις, ωστόσο υπήρξε ομοφωνία όσον αφορά τον τίτλο του ποιήματος και από το «Με τη Σαπφώ στην αυλή», που είχε χρησιμοποιηθεί ως επί το πλείστον αρχικά, επιλέχθηκε τελικά ο τίτλος «Στην αυλή με τη Σαπφώ». Αυτή η πρώτη ομαδική μετάφραση κράτησε μέχρι το τέλος της πρώτης ημέρας του εργαστηρίου. Ωστόσο, η μετάφραση του συγκεκριμένου ποιήματος έφερε συγχρόνως στο επίκεντρο της συζήτησης διάφορα θέματα και ερωτήματα που προκύπτουν κατά τη μετάφραση από τα γερμανικά γενικότερα αλλά και κατά τη μετάφραση της ποίησης ειδικότερα. Αξίζει να αναφερθούν, για παράδειγμα, μεταξύ άλλων:

• Πόσο προβληματική μπορεί να είναι η αναφορά γένους σε ένα επίθετο στα ελληνικά όταν το γένος δεν είναι εμφανές στα γερμανικά και πώς μπορώ ενδεχομένως να την αποφύγω και στα ελληνικά;
• Ταυτίζεται πάντα το ποιητικό Εγώ με τον ποιητή ή την ποιήτρια;
• Θα χρησιμοποιήσω Παρατατικό ή Αόριστο στα ελληνικά για να μεταφράσω ένα γερμανικό Präteritum;
• Πόσο σέβομαι και τηρώ τις επαναλήψεις στο κείμενο και πότε επιτρέπεται ή επιβάλλεται να μην κρατήσω κάποια επανάληψη στη μετάφρασή μου;
• Πώς πρέπει να λαμβάνω υπόψη μου το επίπεδο γλώσσας του πρωτοτύπου και το ύφος του;
• Επιτρέπεται να μεταφράζω, ερμηνεύοντας το πρωτότυπο και δίνοντας περισσότερες πληροφορίες απ’ ό,τι εκείνο;
• Τι κάνω με τις εσωτερικές ομοιοκαταληξίες ή τις παρηχήσεις στο πρωτότυπο και κατά πόσο μπορώ να τις μεταθέσω σε άλλο σημείο του ποιήματος;

Στο τέλος, βέβαια, συμφωνήθηκε ομόφωνα και πάλι ότι η μετάφραση που είχε γίνει δεν ήταν η οριστική και τελική μετάφραση του ποιήματος αυτού, και την επομένη η ομάδα θα επανερχόταν.

Και μαζί και μόνοι

Η δεύτερη ημέρα του εργαστηρίου, το Σάββατο το πρωί, άρχισε με την ομαδική μετάφραση ενός μικρού ποιήματος της Μαριάνα Λαντς με τίτλο «dafür sieht man den Mond wieder». Έπειτα από μια ομαδική, σχετικά γρήγορη, πρώτη μετάφραση, η Έλενα Παλλαντζά ζήτησε από την ομάδα να δουλέψει κάθε άτομο για δέκα λεπτά τη μετάφραση μόνο του και μετά να τη συζητήσουν όλοι μαζί και πάλι. Στη συνέχεια η Έλενα Παλλαντζά ζήτησε να διαβαστούν με τη σειρά οι έξι μεταφραστικές εκδοχές του ποιήματος. Πολλά σημεία της αρχικής ομαδικής μετάφρασης είχαν κρατηθεί, αλλά δεν έλειπαν και οι διάφορες νέες μεταφραστικές προτάσεις και από τα έξι μέλη της ομάδας, ανεξαρτήτως προσωπικής μεταφραστικής ή συγγραφικής εμπειρίας. Στη συνέχεια κλήθηκαν να αιτιολογήσουν με τη σειρά όποιες από τις επιλογές τους ήθελαν, επικεντρώνοντας το ενδιαφέρον τους περισσότερο στα σημεία της μετάφρασής τους που διέφεραν από την αρχική ομαδική μεταφραστική εκδοχή.

Ωστόσο, οι ασκήσεις με αφορμή τη μετάφραση αυτού του μικρού ποιήματος δεν σταμάτησαν. Αφού πρωτότυπο και ομαδική μετάφραση διαβάστηκαν για άλλη μια φορά, η Έλενα Παλλαντζά θέλησε να ενεργοποιήσει τη δημιουργικότητα της ομάδας και ζήτησε από τα μέλη της, αφού κλείσουν τις σημειώσεις τους, να προσπαθήσουν να γράψουν και πάλι το ποίημα από μνήμης, έτσι όπως θα το έγραφε μόνος του ο καθένας ως ποιητής. Αν και ήταν ελάχιστες οι εμφανείς διαφορές από τις προηγούμενες μεταφραστικές εκδοχές που ακούστηκαν, έγιναν κάποια βήματα στη μεταφραστική διαδικασία, ενώ κάποιες δημιουργικές μεταφραστικές προτάσεις απορρίφθηκαν, αφού τελικά επικράτησε η άποψη, άλλοτε ομόφωνα και άλλοτε κατά πλειοψηφία, ότι απομακρύνονταν πολύ από το πρωτότυπο.

Για τη Σαπφώ και όχι μόνο

Στη συνέχεια του εργαστηρίου προστέθηκε και ένας καλεσμένος: Ο κλασικός φιλόλογος Δρ Ντιρκ Ούβε Χάνζεν, ο ένας εκ των δύο ανθολόγων του τόμου «Muse, die zehnte. Antworten auf Sappho von Mytilene», ο οποίος μίλησε για την ενασχόλησή του με τη Σαπφώ, για το συγκεκριμένο εκδοτικό εγχείρημα, για την ανταπόκριση των γερμανόφωνων ποιητών και ποιητριών στο κάλεσμά του να συμμετάσχουν στον συλλογικό τόμο, καθώς και για την πρόσληψη της Σαπφούς στον γερμανόφωνο χώρο γενικότερα αλλά και για το αντιφατικό φαινόμενο του μεγάλου ενθουσιασμού στο άκουσμα του ονόματος της Σαπφούς και της όχι και τόσο μεγάλης ανταπόκρισης του κοινού στην αγορά της ποιητικής ανθολογίας, γεγονός που επιβεβαίωσε το ότι και στη Γερμανία, όπως και στην Ελλάδα, η ποίηση δεν έχει μεγάλη εμπορική δυναμική.

Στην πορεία της συζήτησης η Έλενα Παλλαντζά ζήτησε από τον Ντιρκ Ούβε Χάνζεν να μιλήσει για τον ρόλο που έπαιξε η Σαπφώ στις δικές του ποιητικές δημιουργίες, οπότε ο ίδιος εξήγησε πώς, μεταφράζοντας το έργο της Σαπφούς, το χρησιμοποίησε και ως υλικό για να βρει και να καλλιεργήσει το δικό του ύφος.

Με την τελευταία της ερώτηση προς τον Ντιρκ Ούβε Χάνζεν η Έλενα Παλλαντζά πέρασε στην ιδιότητά του ως μεταφραστή σύγχρονης ελληνικής ποίησης, οπότε ο ίδιος αναφέρθηκε τόσο στην οκτάχρονη συνεργασία του με τον Γιώργο Καρτάκη όσο και με την ίδια, καθώς, όπως είπε, δεν θα τολμούσε να μεταφράσει μόνος του από μία γλώσσα που δεν γνωρίζει επαρκώς, εφόσον είναι γνώστης της αρχαίας ελληνικής γλώσσας αλλά όχι της σύγχρονης νεοελληνικής.

Τι εννοεί ο ποιητής;

Αμέσως μετά η Έλενα Παλλαντζά επιφύλασσε μια έκπληξη στον Ντιρκ Ούβε Χάνζεν, ζητώντας του να παραμείνει στο εργαστήρι, αν έχει χρόνο, και να είναι παρών, ενώ η ομάδα θα προσπαθούσε να μεταφράσει το δικό του ποίημα από την ανθολογία, με τίτλο «die zehnten musen». Ο Ντιρκ Ούβε Χάνζεν δέχτηκε με χαρά αλλά και αγωνία να παρακολουθήσει τη μετάφραση του ποιήματός του και η ομαδική εργασία άρχισε και πάλι.

Αρχικά η Έλενα Παλλαντζά παρουσίασε στην ομάδα και στον ποιητή μια κατά λέξη τρόπον τινά απόδοση του ποιήματος στα ελληνικά χωρίς καμία λογοτεχνική αξίωση, όπως τόνισε, η οποία θα χρησίμευε ως βάση για την ουσιαστική μεταφραστική εργασία. Πριν όμως αρχίσει η ομαδική μετάφραση, ζητήθηκε από τον ποιητή να διαβάσει το ποίημά του. Αμέσως μετά άρχισαν οι ερωτήσεις προς τον ποιητή, αναδεικνύοντας τη σημασία της επικοινωνίας με τον δημιουργό, όταν μεταφράζει κανείς σύγχρονη ποίηση.

Έτσι, οι εκ πρώτης όψεως «ανορθογραφίες» στο ποίημα αποδείχτηκαν δάνεια του Ντιρκ Ούβε Χάνζεν από μια άγνωστη για το ελληνικό κοινό Γερμανίδα ποιήτρια της εποχής του μπαρόκ, τη Ζιμπίλα Σβαρτς. Γεγονός που έφερε προς συζήτηση τόσο το ζήτημα των διακειμενικών αναφορών και τη δυσκολία ή ακόμα και την αδυναμία του μεταφραστή να αντιλαμβάνεται αυτές τις διακειμενικές αναφορές όσο και την αναγκαιότητα κάποιες φορές των επεξηγηματικών υποσημειώσεων του μεταφραστή. Στο τέλος τόσο η μεταφραστική ομάδα όσο και ο ποιητής ήταν πολύ ευχαριστημένοι με τις επιλογές και το αποτέλεσμα της ομαδικής μεταφραστικής διαδικασίας.

Και η δουλειά συνεχίζεται …

Μετά την αποχώρηση του Ντιρκ Ούβε Χάνζεν η ομάδα επανήλθε στη μετάφραση του ποιήματος της Μαριάνα Λαντς, με το οποίο ασχολήθηκαν μισή ώρα, παίρνοντας κάποιες οριστικές αποφάσεις.

Στη συνέχεια η ομάδα χωρίστηκε για μία ώρα σε τρία ζευγάρια, ώστε κάθε ζευγάρι να δουλέψει διαφορετικά ποιήματα και να τα μεταφράσει από το μηδέν. Η εργασία αυτή έγινε σε «ξεχωριστά δωμάτια», μια δυνατότητα που προσφέρει το ZOOM.

Στο πρώτο δωμάτιο η Αναστασία Γκίτση και η Κατερίνα Λιάτζουρα δούλεψαν το ποίημα «Mühle, die Zeit» της Μπίργκιτ Κράιπε και το ποίημα της Άνια Κάμπμαν «Gärten III». Στο δεύτερο δωμάτιο η Ευσταθία Ματζαρίδου και ο Άκης Παραφέλας δούλεψαν ένα μεγαλύτερο ποίημα της Άννε Μάρτιν με τον τίτλο «Ich sag», ενώ στο τρίτο δωμάτιο η Φωτεινή Πατεινάρη και η Μαρία Τζιαούρη-Χίλμερ δούλεψαν το ποίημα «Tonscherbe, griechisch» του Αντρέας Χουτ και το ποίημα της Άνια Κάμπμαν «Gärten II». Μετά το πέρας της μίας ώρας η σύνθεση των ζευγαριών άλλαξε δύο φορές και κάθε νέο ζευγάρι δούλεψε σε ένα ή δύο από τα ήδη μεταφρασμένα ποιήματα για είκοσι λεπτά κάθε φορά. Έτσι, με κάθε ποίημα ασχολήθηκαν συνολικά τουλάχιστον τέσσερα άτομα, κάνοντας διαδοχικές διορθώσεις και αλλαγές στην αρχική μετάφρασή του.

Την τελική μορφή κάθε μεταφρασμένου ποιήματος, που ήταν αποτέλεσμα της μεταφραστικής εργασίας ανά ζεύγη, εξέτασε και δούλεψε εκ νέου όλη η ομάδα μαζί, άλλοτε φτάνοντας σε οριστικές λύσεις και άλλοτε όχι, αποδεικνύοντας στην πράξη ότι η μετάφραση ούτε μπορεί ούτε και πρέπει να ολοκληρώνεται πάντα μέσα σε ένα δεδομένο εκ των προτέρων χρονικό πλαίσιο.

Απολογισμός

Πριν από τη λήξη του εργαστηρίου τόσο η Έλενα Παλλαντζά όσο και τα μέλη της μεταφραστικής ομάδας έκαναν έναν απολογισμό της εμπειρίας τους, εξαίροντας το κλίμα συνεργασίας που υπήρξε, τονίζοντας τη συνειδητοποίηση των δυσκολιών που συνεπάγεται το έργο της μετάφρασης γενικότερα αλλά και της μετάφρασης της ποίησης ειδικότερα, υπογραμμίζοντας τη σημασία της ομαδικής συνεργασίας κατά τη μεταφραστική διαδικασία ή έστω αυτού που λέμε «ένα δεύτερο μάτι στη μετάφραση». Και όπως ήταν αναμενόμενο δεν έλειψε η έκφραση επιθυμιών και υποσχέσεων για μεταφραστικές συνεργασίες στο μέλλον.

Κείμενο: Αλέξανδρος Κυπριώτης

Αυτή η καταχώρηση είναι διαθέσιμη και στα: Deutsch (Γερμανικά)