Η γερμανική Φρανκφούρτη στη Σιάτιστα

Οδοιπορικό του Πασχάλη Τούνα

Αυτή η καταχώρηση είναι διαθέσιμη και στα: Deutsch (Γερμανικά)

Η Σιάτιστα βρίσκεται στις νότιες πλαγιές της κορυφής Βέλλια στον δρόμο Κοζάνης-Γρεβενών και άνθισε στο δεύτερο μισό του 18ου αιώνα. Εύποροι έμποροι έχτισαν την εποχή εκείνη μεγάλα και λαμπρά διακοσμημένα διώροφα και τριώροφα αρχοντικά. Το μέλος της συντακτικής ομάδας του diablog Πασχάλης Τούνας περιγράφει το προσωπικό του ταξίδι στη Σιάτιστα αφού παλιννόστησε από το Βερολίνο στην Ελλάδα.

Μετά από πραγματικά πολύ καιρό επαναπατρίστηκαν μόνα τους –εγώ είχα επιστρέψει δυο περίπου χρόνια πριν – τα πράγματά μου από το Βερολίνο. Έξι κούτες με βιβλία και σημειώσεις παραδόσεων αλλά και διάφορα μικροαντικείμενα, καρτ ποστάλ, παλιές φωτογραφίες από το Ανατολικό κυρίως Βερολίνο, χαρακτικά, χάρτες που αγόραζα κάθε φορά που επισκεπτόμουν την υπαίθρια αγορά στην Straße des 17. Juni.

Υπαίθριες αγορές στο Βερολίνο υπάρχουν πολλές και είναι σημαντικό στοιχείο της πόλης. Σε αυτήν όμως της Straße des 17. Juni υπήρχε ένας πολυγνώστης πωλητής παλιών χαρτών, ο κύριος Hoffman, με πλούσιο κάθε φορά υλικό – για αυτό και τον προτιμούσαν γκαλερίστες αλλά και εκπρόσωποι οίκων δημοπρασιών.

Ανοίγοντας μία από τις κούτες για να βγάλω τα βιβλία και να τα τακτοποιήσω στα ράφια της βιβλιοθήκης βλέπω πάνω πάνω το «Καθολικόν πανόραμα των Αθηνών» του Στεφάνου Αθαν. Κουμανούδη, το πρώτο στην Ελλάδα φιλολογικό πανόραμα της πόλης. Στη μέση σχεδόν του ολιγοσέλιδου βιβλίου προεξέχει ένας σελιδοδείκτης – ένα εισιτήριο από τον γνωστό οίκο δημοπρασιών Ketterer Kunst. Θυμήθηκα αμέσως τον κύριο Hoffman, όταν μου πρότεινε να παρακολουθήσω μια δημοπρασία με χαλκογραφίες που απεικόνιζαν απόψεις πόλεων, τις γνωστές ως vedute, «προσωπογραφίες» δηλαδή πόλεων σχεδιασμένες από συγκεκριμένη πανοραμική άποψη.

Ansicht eines Dorfes
Σιάτιστα ©Klaus Kumbier

Ήταν Ιούνιος του 2012, συγκεκριμένα στις 15 Ιουνίου, όταν πραγματοποιήθηκε σε γκαλερί του Βερολίνου και για λογαριασμό γνωστού οίκου δημοπρασιών μία από τις μεγαλύτερες δημοπρασίες σπάνιων βιβλίων, χαρτών αλλά και vedute που έγινε ποτέ. Γνώριζα για τις online δημοπρασίες, αλλά η δια ζώσης παρουσία σε αυτές αποδείχθηκε αξέχαστη πραγματικά εμπειρία. Έχοντας στα χέρια μου τον κατάλογο πώλησης με έναν εγκυκλοπαιδικό πρόλογο για τις περίφημες «προσωπογραφίες» πόλεων, κάθισα στις πίσω θέσεις ώστε να έχω πλήρη εικόνα, δημοσιογραφική των όσων θα λάμβαναν χώρα σε μία από τις μικρότερες αίθουσες της γκαλερί. Η δημοπρασία ήταν ζωηρή, με προσφορές από όλα τα σημεία της αίθουσας, τα τηλέφωνα είχαν πάρει φωτιά και γενικά ο ρυθμός ήταν πολύ καλός, κάτι που οφειλόταν και στην ετοιμότητα του πλειστηριαστή.

Αν και πάντα πίστευα πως στις δημοπρασίες ο κόσμος είναι καλοντυμένος, στη συγκεκριμένη μπορούσες να δεις ό,τι ήθελες: τζιν, σορτς, κοντομάνικα πουκάμισα κτλ. Ωστόσο, ανάμεσα στο πλήθος ξεχώριζε μια πολύ κομψή γυναίκα με καφετί καπέλο και ροζ φουλάρι, που πλειοδότησε σε αρκετά από τα πιο σημαντικά κομμάτια και με ένα έντονο ενδιαφέρον για vedute γερμανικών και ελληνικών πόλεων. Η προτίμησή της αυτή άραγε να είχε σχέση με την καταγωγή της ή με την καθαρά επαγγελματική της ιδιότητα; Μετά το πέρας της δημοπρασίας, πήραμε την απάντηση μιας και οι διοργανωτές της δημοπρασίας –αφού ευχαρίστησαν όλους για την συμμετοχή τους–, της απηύθυναν ιδιαίτερο χαιρετισμό, γιατί εκπροσωπούσε ένα ελληνογερμανικό ίδρυμα πολιτισμού που μελετά τις πόλεις, την αρχιτεκτονική αλλά και την διακόσμηση αστικών κυρίως σπιτιών του 18ου και 19ου αιώνα στον γερμανόφωνο και ελληνόφωνο χώρο.

Herrenhaus in Siatista
Αρχοντικό Πούλκως ή Πουλκίδη ©Klaus Kumbier

Έβγαλα και τα υπόλοιπα βιβλία από τις κούτες, τα στρίμωξα προσωρινά σε κάποια θέση στη βιβλιοθήκη ώσπου να απελευθερώσω κάποιο χώρο και συνέχισα την αναζήτηση δικτυογραφίας για την συντήρηση και αποκατάσταση των αρχοντικών στον μακεδονικό κυρίως χώρο. Σε λίγες μέρες η εφορεία αρχαιοτήτων Κοζάνης θα απέδιδε στο κοινό δύο αρχοντικά της Σιάτιστας μετά το πέρας ενός ευρωπαϊκού προγράμματος χρηματοδότησης και θα γινόταν διάφορες εκδηλώσεις και περιηγήσεις για την περίσταση αυτή. Είχε ήδη πραγματοποιηθεί τον χειμώνα μια Μπιενάλε Αρχιτεκτονικής στην Κοζάνη και τώρα όλα ήταν έτοιμα ώστε τα αρχοντόσπιτα να ξαναπαρουσιαστούν στους πολίτες. Πρόκειται για το αρχοντικό Πούλκως ή Πουλκίδη, για τα επικείμενα εγκαίνια του οποίου τα τοπικά μέσα είχαν καλύψει ένα άκρως διθυραμβικό ρεπορτάζ, και το αρχοντικό Μαλιόγκα, που ανήκε πρωτύτερα στον λόγιο Δ. Αργυριάδη, και το οποίο δεν είχε τύχει της ίδιας προσοχής.

Μετά από πολλές αναβολές που οφείλονταν από τη μια στις κακές καιρικές συνθήκες και από την άλλη στην αδυναμία του φύλακα των αρχοντικών να τα ανοίξει για τους επισκέπτες, μια ανέλπιστα ηλιόλουστη και ζεστή μέρα του Απρίλη κατόρθωσα με παρέα φίλων να περάσω επιτέλους την βαριά ξύλινη πόρτα του αρχοντικού Μαλιόγκα ή Αργυριάδη στη συνοικία Χώρα στη Σιάτιστα.

Είχε προηγηθεί μια 30λεπτη περίπου διαδρομή από την πόλη της Κοζάνης, ακολουθώντας τμήμα της ΕΟ Κοζάνης–Ιωαννίνων όπως και ένα ακόμα της Εγνατίας Οδού. Μια απόκοσμη σχεδόν διαδρομή σε μια στενή κοιλάδα ανάμεσα σε γυμνούς λόφους και άλλους με χαμηλή βλάστηση και με τον Μπούρινο στα αριστερά μας να μας εποπτεύει από ψηλά. Ανηφορίσαμε για την χτισμένη στα 900 μ. Σιάτιστα, αφήσαμε πίσω την συνοικία Γεράνεια και κατευθυνθήκαμε προς την πλατεία Τρία Πηγάδια, στον δεύτερο οικιστικό σχηματισμό στην Χώρα. Ακριβώς απέναντι της πλατείας, πίσω από νεόδμητα σπίτια, βρίσκεται το αρχοντικό Δ. Αργυριάδη.

Fresko mit Stadtansicht
Αρχοντικό Μαλιόγκα ή Αργυριάδη, «Φρανκφούρτη» ©Klaus Kumbier

Στον κατάλογο της δημοπρασίας του Βερολίνου με τις vedute, που κρατώ στα χέρια μου, διαβάζω για μια μεγάλη χαλκογραφία του Johann Balthassar Probst που απεικόνιζε την πόλη της Φρανκφούρτης («Franckfurt am Mayn»). «Η τοιχογραφία με την Φρανκφούρτη στο αρχοντικό του Δ. Αργυριάδη αντιγράφει την χαλκογραφία του Johann Balthassar Probst», ακούω από τα χείλη μιας κυρίας που ξεναγεί ένα μικρό γκρουπ νεαρών λίγο πριν εισέλθουν σε δωμάτιο του κάτω ορόφου του αρχοντικού του λόγιου Δ. Αργυριάδη. Η ελληνογερμανική αυτή συνάντηση Σιάτιστας – Φρανκφούρτης μέσω του Probst και της πατρίδας του, του Augsburg, που από τις αρχές του 18ου αιώνα αποτελούσε το σημαντικότερο γερμανικό κέντρο αγοράς και διεθνούς διακίνησης χαρακτικών με διακοσμητικά μοτίβα, μας ξάφνιασε ευχάριστα. Και πιθανόν και ο ίδιος ο Δ. Αργυριάδης να θέλησε να αναδείξει την απεικόνιση, ζητώντας από τον ανώνυμο ζωγράφο να την αποτυπώσει στον τοίχο.

Και πώς να μην ήθελε από τη στιγμή που ο ίδιος κοντά στα 1836 βρίσκεται στη Βιέννη για συνέχιση των σπουδών του, μιλάει γερμανικά και αργότερα χτίζει λογοτεχνικές γέφυρες μεταφράζοντας στα ελληνικά, έργα του Γερμανού ποιητή Φρίντριχ Σίλλερ, όπως την «Αυρηλιανή παρθένο» (όπου παραθέτει και μια βιογραφία του ποιητή και μια επίτομο ιστορία της Γερμανικής φιλολογίας) και την τραγωδία «Μαρία Στουάρτη» του ιδίου.

Ακολουθήσαμε σιωπηλά το γκρουπ και με ενδιαφέρον ακούσαμε την ξεναγό, που όπως μάθαμε ήταν ιστορικός τέχνης, που με τα ερευνητικά της ενδιαφέροντα επικεντρωνόταν στη μελέτη της λαϊκής ζωγραφικής.

Η ξενάγηση πήρε τη μορφή του παιχνιδιού «βρες τις διαφορές» ανάμεσα στην τοιχογραφία του αρχοντικού και την χαλκογραφία του Probst, όπως αυτή υπήρχε στον κατάλογο που κρατούσα. Ο ανώνυμος ζωγράφος, προδίδοντας την καλλιτεχνική του παιδεία στην άσκηση της τέχνης της βυζαντινής παράδοσης, εφαρμόζει τους κανόνες της αντίστροφης προοπτικής , όπου οι μορφές που βρίσκονται σε πρώτο επίπεδο σχεδιάζονται  ασήμαντες, αφήνοντας να προβάλει το κύριο θέμα, η πόλη στο βάθος: προσθέτει και αφαιρεί κτήρια, αλλάζει την κλίμακά τους, προσθέτει σε μικρή κλίμακα καβαλάρηδες, πεζούς και ζώα σε πρώτο επίπεδο, βάρκες με κωπηλάτες, ιστιοφόρα αλλά και δυσανάλογα μεγάλα ψάρια μέσα στο νερό του ποταμού.

alte Stadtansicht von Konstantinopel
Αρχοντικό Κερατζή, «Κωνσταντινούπολη» ©Klaus Kumbier

Ωστόσο υπάρχει μια διαφορά που μόνο ένας μυημένος στην αρχιτεκτονική θα μπορούσε να εντοπίσει. Ο ζωγράφος της Σιάτιστας συνηθισμένος στο πανόραμα των πόλεων που γνώριζε, όπως αυτό της Κωνσταντινούπολης που κυριαρχούσε σε όλα σχεδόν τα αρχοντικά, δεν μπορούσε να συλλάβει όλους τους πύργους της Φρανκφούρτης που είδε στο πρότυπό του με μυτερή στέγη στεφανωμένη με σταυρό. Έτσι στην κορυφή μερικών πύργων αντί για σταυρό τοποθετεί μισοφέγγαρα, για να εξισορροπήσει κάπως την ιδέα που αυτός είχε για μια πόλη και που του ήταν δύσκολο να τη συλλάβει χωρίς μιναρέδες.

Και με αυτή την τόσο εντυπωσιακή, είναι η αλήθεια, λεπτομέρεια που ίσως αποτελούσε παραγγελία ενός Διαφωτιστή λογίου ή μια αυθαιρεσία του λαϊκού ζωγράφου, αφήσαμε το γκρουπ που συνέχισε την ξενάγηση και στα υπόλοιπα δωμάτια του αρχοντικού, όπου μεταξύ άλλων υπάρχει και μια τοιχογραφία-vedute της πόλης της Μαδρίτης και μια παράσταση αυστριακού αξιωματικού.

Reiter in Uniform in Landschaft
Αρχοντικό Μαλιόγκα ή Αργυριάδη, «Ο αυστριακός ουσάρος» ©Klaus Kumbier

Κατευθυνθήκαμε στην Μανούσεια Βιβλιοθήκη της Σιάτιστας. Εκεί μπορέσαμε να δούμε από κοντά την πνευματική κληρονομιά του Δ. Αργυριάδη και της των άλλων πολυμαθών της οικογένειας των Αργυριάδων, αφού στα ράφια της υπήρχαν κάποια, αν όχι όλα, από τα σημαντικότερα έργα του λογίου, το αρχοντικό του οποίου επισκεφθήκαμε λίγη ώρα πριν. Είδαμε από κοντά τις μεταφράσεις του Σίλλερ αλλά και έργα του για τον Αδαμάντιο Κοραή και φανταστήκαμε τον λόγιο να γράφει και να διαβάζει στο δωμάτιο με την τοιχογραφία της Φρανκφούρτης, που ίσως να αποτελούσε και την βιβλιοθήκη του.

Κείμενο: Πασχάλης Τούνας. Επιμέλεια: Α. Τσίγκας. Φωτογραφίες: Klaus Kumbier. Ευχαριστούμε θερμά τον Κlaus Kumbier για την παραχώρηση των φωτογραφιών. Το δικό του άρθρο για τα αρχοντικά της Σιάτιστας δημοσιεύτηκε στο περ. Εξάντας, αρ. 28, Ιούνιος 2018.

Αυτή η καταχώρηση είναι διαθέσιμη και στα: Deutsch (Γερμανικά)

Σχολιάστε