Μια γυναίκα στις δίνες του πολέμου

Αυτή η καταχώρηση είναι διαθέσιμη και στα: Deutsch (Γερμανικά)

Η Αγγλογερμανίδα Stella Reader (1917-1997) παντρεύτηκε λίγο πριν από τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο τον επιχειρηματία Γιώργο Ζερβό και έζησε μαζί του από το 1940 μέχρι το 1944 στην Αθήνα, όπου έφερε στον κόσμο τρία παιδιά. Την έτρωγε η έγνοια για τους συγγενείς της, τόσο στο Λονδίνο όσο και στο Βερολίνο, και κράτησε ημερολόγιο από τον Αύγουστο του 1939 μέχρι τον Ιούνιο του 1951 – δακτυλογραφημένο σε αμερικανική γραφομηχανή Underwood με γαλλικό πληκτρολόγιο.

Ως κόρη ευκατάστατης οικογένειας και σύζυγος Έλληνα βιομήχανου – ο «Γ.» του ημερολογίου της, με τον οποίο παρεμπιπτόντως μιλούσε μόνο γαλλικά – η Στέλλα ανήκε στους προνομιούχους της εποχής της. Στην κατοχή πέρασε ένα μέρος του ελεύθερου χρόνου της εργαζόμενη εθελοντικά για τη σίτιση των λιμοκτονούντων Αθηναίων και συμβάλλοντας στη σύσταση δικτύων αλληλεγγύης πέρα από τους κοινωνικούς φραγμούς της εποχής της.

Ο γεννημένος το 1944 νεώτερος γιος της συγγραφέως εξέδωσε το 1991 το ημερολόγιό της στα αγγλικά και το προσέφερε στον Δρ. Βάλεντιν Σνάιντερ, ιστορικό ειδικευμένο στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, για να βρει γερμανικούς και ελληνικούς εκδοτικούς οίκους που ενδιαφέρονται για αυτή την πολύ συναρπαστική μαρτυρία.

Το diablog.eu παρουσιάζει εδώ δυο αποσπάσματα από το ημερολόγιο της Στέλλας Reader-Ζερβού:

• 12 Ιανουαρίου 1942 – 23 Μαρτίου 1942
• 7 Απριλίου 1944 – 12 Ιουνίου 1944.

Δευτέρα, 12 Ιανουαρίου 1942

Πολυάριθμα τα θύματα από το κρύο και την πείνα. Οι δημοτικές αρχές άρχισαν να οργανώνουν συσσίτια στις περισσότερες γειτονιές, έτσι ώστε οι άνθρωποι να μπορούν να εξασφαλίσουν ένα πιάτο ζεστή σούπα ή βραστά λαχανικά. Τα μπροστινά παράθυρά μας βλέπουν προς την κοντινή μικρή πλατεία και την ουρά των πεινασμένων ανθρώπων που κρατούν τενεκεδάκια συσσιτίου. Αλλά ό,τι τους δίνουν δεν είναι ποτέ αρκετό. Έρχονται και χτυπάνε τα κουδούνια των γύρω σπιτιών. Σήμερα το πρωί ήρθε μια γυναίκα με ένα βρέφος και δύο παιδιά. Χτύπησε στην πίσω πόρτα και προσπάθησε να μπει μέσα για να πάρει και λίγα ρούχα. Δεν έλεγαν να φύγουν. Όταν τελικά έφυγαν, βρήκαμε το βρέφος αφημένο στη γωνιά του δρόμου. Η Λίζα το σήκωσε και έτρεξε να τους προλάβει. «Ήταν δεν ήταν ζωντανό», είπε αργότερα, «άλαλο και παγωμένο.»

Σάββατο, 24 Ιανουαρίου 1942

Τα γενέθλια του πατέρα! Αλλά, να είναι ακόμα ζωντανός; Επέζησε άραγε τις γερμανικές αεροπορικές επιδρομές στο Λονδίνο; Ο αγώνας συνεχίζεται στη Βόρεια Αφρική. Οι Βρετανοί κατέλαβαν την Κυρηναϊκή για δεύτερη φορά. Βγήκε ο ήλιος και η μέρα έγινε πιο ήπια – έρχεται η άνοιξη. Αλλά όλο και περισσότεροι άνθρωποι πεθαίνουν από την πείνα, κατά μέσο όρο πεντακόσια άτομα την ημέρα, ακούγεται. Έξω ο κόσμος πεθαίνει στα πεζοδρόμια. Αποκτώ τη συνήθεια να περνάω πάνω από τους νεκρούς. Ο Γ. λέει ότι είδε τα κάρα του Δήμου να γυρνάνε τα χαράματα και να μαζεύουν τα πτώματα. Με μια αίσθηση ανακούφισης ακούσαμε ότι ο Διεθνής Ερυθρός Σταυρός έστειλε αυτή την εβδομάδα δύο πλοία από τη Σουηδία που αγκυροβόλησαν στον Πειραιά, έχοντας φέρει σιτάρι και τρόφιμα για τον λιμοκτονούντα πληθυσμό. Αλλά οι Γερμανοί και οι Ιταλοί επέμειναν να πάρουν ένα μέρος του φορτίου, αφήνοντας στους Έλληνες λιγότερο από το μισό.

Τρίτη, 3 Φεβρουαρίου 1942

Απόψε πήγα με τον Γ. στο σινεμά. Ιταλική ταινία και μάλλον καλή, αν και δεν προλάβαινα όλους του ελληνικούς υπότιτλους. Όταν φτάσαμε στο σπίτι στις δέκα, την ώρα απαγόρευσης της κυκλοφορίας, βρήκαμε ένα βρέφος στο κατώφλι της μπροστινής πόρτας. Ένα νεογέννητο κοριτσάκι τυλιγμένο σε ένα φθαρμένο σάλι με καρφιτσωμένο ένα σημείωμα που έλεγε ότι ήταν αβάπτιστο. Η Λίζα το κρατούσε στην αγκαλιά της κοντά στη ξυλόσομπα της κουζίνας και προσπαθούσε να του δώσει ζεστό γάλα για να σταματήσει να κλαίει. Μετά το έβαλε να κοιμηθεί στο καροτσάκι του Κώστα.

Τετάρτη, 4 Φεβρουαρίου 1942

Σήμερα το πρωί τηλεφώνησα στη μητέρα του Γ. για να της πω για το βρέφος και πέρασε αμέσως να με δει. Ο Γ. είχε φύγει για τη δουλειά, κι έτσι σκεφτήκαμε εμείς οι δυο το τι πρέπει να γίνει. Όταν έκανα την πρόταση να κρατήσω εγώ το μωρό, τρομοκρατήθηκε και με παρακάλεσε ούτε να το σκέφτομαι, καθώς είμαι ακόμα τόσο νέα και έχω το χρέος να κάνω και άλλα δικά μου παιδιά. Έτσι η Λίζα κι εγώ πήραμε το δρόμο για το βρεφοκομείο του Ερυθρού Σταυρού. Κάθε μέρα μας φέρνουν μωρά, μας είπαν εκεί. Είναι ανώφελο να προσπαθήσεις να βρεις τις μητέρες τους, πεθαίνουν κι αυτές της πείνας. Στο ίδρυμα φροντίζουν όσα περισσότερα βρέφη μπορούν και μερικά πηγαίνουν αργότερα σε ανάδοχες οικογένειες ή υιοθετούνται. Τους έδωσα χρήματα για το γάλα του βρέφους και υποσχέθηκα να ξανάρθω. Επιστρέφοντας στο σπίτι είδαμε κάποια παιδάκια να κάθονται στο χαντάκι του δρόμου κοντά σε ένα κάδο απορριμμάτων μαζεύοντας βρώμικες πορτοκαλόφλουδες. Μερικά κουρέλια έκρυβαν τη γύμνια τους. Φαινόντουσαν τα παΐδια τους και οι πρησμένες τους κοιλίτσες, σημάδια ακραίας πείνας. Τα περισσότερα είχαν χάσει τα μαλλιά τους. Τρέξαμε στο σπίτι και έστειλα τη Λίζα με φαγητό και ψωμί στα παιδιά. Πρέπει να βοηθήσουμε όλοι να σώσουμε όσο πιο πολλά μπορούμε. Οι άνθρωποι προσπαθούν απεγνωσμένα να επιβιώσουν. Πολλοί πρώην στρατιωτικοί και φοιτητές έχουν εξαφανιστεί από προσώπου γης και έχουν προσχωρήσει στην αντίσταση, σε μυστικές ομάδες ανταρτών που κρύβονται στα ορεινά μαζί με πρώην ληστές. Εκεί τα τρόφιμα είναι άφθονα για όσους βοηθούν στην παρενόχληση του εχθρού. Αλλά εάν συλληφθούν η τιμωρία είναι δρακόντεια, μια και οι Γερμανοί κάνουν αντίποινα κρατώντας τους αιχμαλώτους ως ομήρους ή ακόμα και τους εκτελούν, πράξεις με τεράστιες επιπτώσεις για τις οικογένειές τους – τις χήρες και τα ορφανά. Ο Αρχιεπίσκοπος Αθηνών Δαμασκηνός έχει οργανώσει ομάδα εθελοντών για τη συλλογή και την διανομή τροφίμων και ειδών ένδυσης από ένα ταμείο το οποίο ίδρυσε για να βοηθήσει τις πολυάριθμες άπορες οικογένειες. Αλλά αυτή η πράξη ελέους πρέπει να γίνεται κρυφά, καθώς ο νόμος απαγορεύει την επαφή με τους συγγενείς των εκτελεσθέντων και την υποστήριξή τους.

Τρίτη, 17 Φεβρουαρίου 1942

Ανυπομονώ να πάει εννιά το βράδυ, όταν, αφού κλειδώσουμε όλες τις πόρτες ο Γ. ανοίγει τον μυστικό μας ασύρματο για να ακούσουμε το ελεύθερο δελτίο ειδήσεων στα ελληνικά από το Λονδίνο. Σήμερα αναφέρεται στις συγκρούσεις στα κύρια πεδία μαχών: τη Βόρεια Αφρική, τη Ρωσία και την Άπω Ανατολή. Όλος ο κόσμος βρίσκεται τώρα σε εμπόλεμη κτάσταση. Η Αμερική βγήκε στον πόλεμο με την Ιαπωνία μετά από την επίθεση στο Περλ Χάρμπορ τον Δεκέμβριο. Στη συνέχεια, ακούμε ένα μήνυμα συμπαράστασης και ενθάρρυνσης να βαστάξουμε μέχρι να απελευθερωθούμε από τους Συμμάχους.

Παρασκευή, 27 Φεβρουαρίου 1942

Χθες το πρωί η Ντίνα με συνόδεψε στο βρεφοκομείο για να δούμε το μωρό. Είχε πολύ περισσότερα βρέφη απ΄ ότι στην τελευταία μας επίσκεψή – κυρίως κοριτσάκια, είπε η αδελφή νοσοκόμα, καθώς τα αγόρια είναι πιο πολύτιμα και δεν τα εγκαταλείπουν εύκολα. Ήταν σε μια μικρή κούνια, κοιμόταν ειρηνικά. Από τη στιγμή που το πήγα εκεί αισθάνομαι υπεύθυνη γι’ αυτό το παιδί. Ο Γ. τους είχε στείλει πρόσφατα μια κούτα σαπούνια που τα είχαν άμεσα ανάγκη. Φεύγοντας πήγα με την Ντίνα στην πλατεία Κολωνακίου, σκοπεύοντας κάπου να καθίσουμε. Αλλά όλο και πέφταμε σε ανθρώπους που μετέφεραν μέσα σε ξύλινα καρότσια το πτώμα κάποιου συγγενούς τους προς ταφή. Χωρίσαμε και πήγα σπίτι. Όταν έφτασα, βρήκα έξω από την μπροστινή πόρτα του διαμερίσματος έναν νεαρό. Στηριζόταν στον τοίχο και φαινόταν αδύναμος και άρρωστος. Μου είπε ότι έχει φυματίωση και άρχισε να βήχει. Η Τασία βγήκε και του έφερε ένα πιάτο φαγητό, κάθισε στα σκαλιά και το έφαγε.

Δευτέρα, 23 Μαρτίου 1942

Άρχισε ξανά η νηστεία, αλλά ολόκληρος ο χειμώνας ήταν έτσι κι αλλιώς μια νηστεία ατέλειωτη. Καρναβάλι φέτος δεν γιορτάζεται. Όλοι μας φοράμε την ίδια και απαράλλακτη μάσκα της πείνας. Εμείς είμαστε σε καλύτερη μοίρα από τους περισσότερους, ο Γ. φέρνει αδιάλειπτα τα βασικά αγαθά. Κρατώ ό,τι καλύτερο για το μικρό μου αγόρι, είναι η προσωποποίηση της υγείας. Δεν τον βγάζω από το σπίτι, η βρωμιές και τα απορρίμματα αρχίζουν να μυρίζουν τώρα που ζεσταίνει ο καιρός. Ο Γ. λέει ότι πρέπει να περάσουμε το καλοκαίρι κάπου αλλού. Υπάρχει μια κατοικία προς πώληση στον δρόμο προς το Μαρούσι, με μεγάλο κήπο. Θα πάμε να την δούμε. Η κυρία Ψάρου, η σύζυγος του σπιτονοικοκύρη μας, πήρε σήμερα τηλέφωνο. Είναι Αυστριακή, αλλά μιλάει τα ελληνικά. Μού είπε πολλά για το νοίκι. Νομίζω ότι λόγω του πληθωρισμού θέλει να πληρώνουμε ένα μέρος του ενοικίου με σαπούνι και ελαιόλαδο .

[Δυο χρόνια αργότερα:]

Παρασκευή, 7 Απριλίου 1944

Είχα μια πολύ άσχημη εμπειρία. Χθες το βράδυ πήγα στην Αθήνα με τον Γ. γιατί είχε ραντεβού στον οδοντίατρο. Στη συνέχεια πήγα στο διαμέρισμα της μητέρας του. Περίμενα τον Γ. να έρθει να με πάρει, αλλά όταν τελικά έφτασε ήταν σχεδόν δέκα. Το αυτοκίνητο είχε κάποια βλάβη, και τώρα ήταν πολύ αργά για να πάμε στο σπίτι, ώρα απαγόρευσης της κυκλοφορίας. Έτσι υποχρεωθήκαμε να περάσουμε τη νύχτα εκεί και να φύγουμε νωρίς το πρωί. Ο Γ. ήταν πολύ κουρασμένος και σχεδόν αποκοιμήθηκε μέχρι να φτιάξει η Όλγα, η οικιακή βοηθός, τα κρεβάτια. Τηλεφώνησα στο σπίτι να ενημερώσω ότι δεν θα έρθουμε και στη συνέχεια δεν ξάπλωσα για να μιλήσω λίγο με τη μητέρα του Γ. και την οικογένεια των προσφύγων. Μέσα στη νύχτα χτύπησε το κουδούνι της πόρτας. Μετά ακούστηκαν φωνές και δημιουργήθηκε αναταραχή στο χολ, σηκώθηκα λοιπόν για να δω ποιός ήρθε. Δύο Γερμανοί αξιωματικοί των Ες Ες είχαν εισβάλλει στο διαμέρισμα και ζητούσαν από τη μητέρα του Γ. και την Όλγα ταυτότητες. Δεν είχαν διαβάσει καλά καλά τα ονόματα, όταν ο ένας απ΄ αυτούς είπε στα γρήγορα ότι δεν είναι αυτοί που ψάχνουν και γύρισαν στην πόρτα να φύγουν. Ζήτησαν στα γρήγορα συγγνώμη και έφυγαν. Μου ήρθε να σβήσω από τον φόβο, τρόμαξα ότι είχαν έρθει για να μας πάρουν ομήρους. Η υπόθεση δεν είχε τελειώσει ακόμα. Οι αξιωματικοί εξακολουθούσαν να είναι έξω στον διάδρομο. Κτυπούσαν το κουδούνι του απέναντι διαμερίσματος, όπου ζούσε ένα ηλικιωμένο ζευγάρι. Και τότε άρχισε το δράμα. Μέσα από τη μικρή σιδεριά της μπροστινής πόρτας μπορούσαμε να παρακολουθήσουμε τα γεγονότα. Οι άνθρωποι ήταν με τα νυχτικά τους, ακούσαμε τη γυναίκα που κλαίει και τα απότομα προστάγματα των Γερμανών. Έπιασα τις λέξεις «μια ώρα» και «Εβραίοι». Συνελήφθησαν ως Εβραίοι και τους έδωσαν μία ώρα για να μαζέψουν κάποια πράγματα. Και τότε συνέβη το εκπληκτικό. Στο μικρό παράθυρο δίπλα στην πόρτα είδαμε ένα κορίτσι να στριμώχνεται για να περάσει μέσα από το στενό άνοιγμα. Οι Γερμανοί ήταν μέσα, στο χολ, περιμένοντας το ζευγάρι – θα μπορούσαν λοιπόν κάθε στιγμή να εμφανιστούν και να την πιάσουν. Έκανε τα πάνδεινα και σε μια τελευταία, υπέρτατη προσπάθεια κατάφερε να απελευθερωθεί και να πηδήξει στον διάδρομο, να χαθεί στη σκοτεινή σκάλα και να κρυφτεί μέχρις ότου περάσει η μπόρα. Από την αγωνία είχα κρατήσει την αναπνοή μου και τώρα ξανάσανα ανακουφισμένη. Είδαμε τους γονείς της να βγαίνουν με λίγα πράγματα σέρνοντας τα πόδια τους. Οι Γερμανοί τους κατέβασαν στο στρατιωτικό όχημα που περίμενε έξω. Πιθανότατα να τους πήγαν στο εβραϊκό στρατόπεδο συγκεντρώσεως στο Χαϊδάρι. Από την κόρη τους δεν είχαμε σημείο ζωής. Πρέπει να ξέφυγε από τις γειτονικές ταράτσες – τουλάχιστον αυτή γλίτωσε! Μετά από τη θλιβερή αυτή σκηνή ήμουν πολύ θορυβημένη και αναστατωμένη για να κοιμηθώ. Ο Γ. κοιμόταν και ούτε ξύπνησε καν – καλύτερα έτσι! Επιστρέφοντας σπίτι μας σήμερα το πρωί, ο Γ. μου είπε ότι οι Γερμανοί θα απαγορεύσουν την κυκλοφορία των ιδιωτικών αυτοκινήτων από την επόμενη Δευτέρα προκειμένου να αποτρέψουν την πώληση βενζίνης στη μαύρη αγορά. Ορισμένοι ιδιοκτήτες αυτοκινήτων προετοιμάζουν τα οχήματά τους ώστε να λειτουργήσουν με αέριο εγκαθιστώντας μια περίπλοκη κατασκευή στο πίσω μέρος.

Τρίτη, 11 Απριλίου 1944

Έχουμε μια καινούργια κοπέλα για τα παιδιά, τη Ρένα. Είναι 25 ετών και έχει τυπικά ελληνική εμφάνιση – είναι σκούρα, κοντή και παχουλή, αλλά με ευχάριστους τρόπους. Έρχεται από τη Σύρο των Κυκλάδων και δεν είναι αναλφάβητη σαν τις προηγούμενες κοπέλες. Έτσι θα μπορεί να διαβάζει στον Κώστα και να τον κρατάει ήσυχο.

Από τότε που απαγορεύτηκαν τα βενζινοκίνητα αυτοκίνητα ο Γ. βρήκε έναν εναλλακτικό τρόπο να πηγαίνει στην Αθήνα. Διασχίζει με το αυτοκίνητο τον κεντρικό δρόμο απέναντι από το σπίτι μας και ακολουθώντας δρόμους ανάμεσα στα χωράφια, διασχίζει το χωριό Καλογρέζα και φτάνει τελικά στο Τέρμα Πατησίων – μέχρι εκεί που πάνε τα τραμ. Σταθμεύει το αυτοκίνητο σε μια αφανή πάροδο και παίρνει το τραμ για την Αθήνα. Χρειάζεται πολύ περισσότερο χρόνο και παίρνει ρίσκο, αλλά καλύτερα έτσι από το να περιμένει στη στάση να περάσει ένα σχεδόν ανύπαρκτο λεωφορείο.

Πέμπτη, 27 Απριλίου 1944

Τα νεώτερα από την Αίγυπτο λένε, ότι μετά την τελευταία παραίτηση του επικεφαλής της κυβέρνησης, έγινε νέος πρωθυπουργός ένας πρώην πολιτικός, ο Γιώργος Παπανδρέου, που διέφυγε πρόσφατα από την Ελλάδα. Σε εμάς εδώ συνεχίζονται οι άγριες συγκρούσεις μεταξύ των αντίπαλων αντιστασιακών ομάδων και οι Γερμανοί υποδαυλίζουν την αντιπαράθεση αυτή. Έχει περάσει πάνω από βδομάδα που ο ηγέτης της ΕΚΚΑ, μιας από τις μεγαλύτερες ομάδες, ο συνταγματάρχης Ψαρρός, σκοτώθηκε από τους αντάρτες του ΕΛΑΣ μαζί με τους περισσότερους αξιωματικούς του συντάγματος του.

Τετάρτη, 3 Μαΐου 1944

Και άλλη συμφορά – οι Γερμανοί εκτέλεσαν διακόσιους ομήρους στην Καισαριανή. Μια άλλη είδηση μπορεί ίσως να μας αναθαρρέψει: δύο Βρετανοί αξιωματικοί απήγαγαν στην Κρήτη έναν Γερμανό στρατηγό και τον μετέφαραν στην Αίγυπτο. Λεπτομέρειες δεν έχουμε ακόμα.

Παρασκευή, 19 Μαΐου 1944

Η Ρένα εντάχθηκε μια χαρά κοντά μας στο νέο της περιβάλλον και είναι καλή στη δουλειά της. Κάθε δεκαπενθήμερο έχει δύο μέρες ρεπό. Παίρνει τότε το τρένο από τα Σίδερα και πηγαίνει στην αδελφή της στον Πειραιά. Έχει πάντα πολλά να μας πει μετά τις εξόδους της, κι έτσι μαθαίνω τα καθέκαστα και το τι λέει ο κόσμος. Το κυριότερο θέμα είναι οι κομμουνιστές αντάρτες. Η Ρένα μου φάνηκε ανήσυχη την τελευταία φορά που επέστρεψε, μια και είχε ακούσει ότι οι Ελασίτες σχεδιάζουν να σκοτώσουν τους πλούσιους επειδή συνεργάζονται με τους Γερμανούς και είναι κατά των κομμουνιστών. Όταν έρθουν στην εξουσία θα σκοτώσουν πρώτα τις υπηρέτριες που ήταν στη δούλεψή τους και μετά τα «αφεντικά» και τις οικογένειές τους.

Ανυπομονώ να φτάσει ο επόμενος μήνας. Η Νίνα νοίκιασε ένα σπίτι για το καλοκαίρι που δεν απέχει πολύ από εδώ – στον Παράδεισο, κοντά στο μεγάλο αγρόκτημα του κυρίου Μιμικόπουλου.

Δευτέρα, 12 Ιουνίου 1944

Εντείνονται τα αυστηρά μέτρα κατά της μαύρης αγοράς. Για παραδειγματισμό κρεμάστηκαν για την εμπορία ελαιόλαδου δύο νεαροί στην πλατεία Συντάγματος. Ο Γ. τους είδε κρεμασμένους και περιτριγυρισμένους από πλήθος περιέργων, καθώς περνούσε από εκεί με το αυτοκίνητο. Δικαιολογίες των Γερμανών για να μας τρομοκρατήσουν. Είναι εξαγριωμένοι μετά από τις οπισθοχωρήσεις τους στα ευρωπαϊκά πολεμικά πεδία, ειδικά δε μετά την πρόσφατη απόβαση των συμμάχων στη Νορμανδία· έχοντας επίγνωση ότι έχουν πάρει την κάτω βόλτα, τα βάζουν με τους πάντες και τα πάντα. Πριν λίγες μόνο μέρες αφάνισαν ένα ολόκληρο χωριό, το Δίστομο της Βοιωτίας, παίρνοντας εκδίκηση για μια χαμένη μάχη με το αντάρτικο της περιοχής. Είχαμε όμως και άλλα. Ακούσαμε ότι την περασμένη Παρασκευή, τη Μεγάλη Παρασκευή, οι Γερμανοί εκτέλεσαν πολλούς Έλληνες πατριώτες στο Αγρίνιο.

Κείμενο: Stella Reader Zervos, αποσπάσματα με την ευγενική παραχώρηση του κου Dr. Valentin Schneider. Μετάφραση από τα αγγλικά: Α. Τσίγκας. Φωτογραφίες: Αρχείο Reader.

Αυτή η καταχώρηση είναι διαθέσιμη και στα: Deutsch (Γερμανικά)