Αυτή η καταχώρηση είναι διαθέσιμη και στα: Deutsch (Γερμανικά)
Στις ελληνογερμανικές σχέσεις η νοητική εικόνα και οι εναλλαγές της αποτελούν σημαντικό θέμα, που απασχολεί έντονα και το diablog.eu. Η Αλεξιάννα Τσότσου εξετάζει στη διατριβή της την εικόνα της Γερμανίας στα ελληνικά μέσα ενημέρωσης. Διαβάστε εδώ σύνοψη της έρευνάς της για την επανεκτίμηση των στερεοτύπων πριν και μετά την έναρξη της κρίσης.
Από το 2010 και την αρχή της κρίσης στην Ελλάδα πολλά άρθρα ελληνικών εφημερίδων παρουσίαζαν τελείως αρνητικά τη Γερμανία και τον ρόλο της στην αντιμετώπιση της ελληνικής κρίσης, συσχετίζοντάς την πολλές φορές και με το Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο.
«Εκεί όπου απέτυχε ο Χίτλερ, να κατακτήσει την Ευρώπη με στρατιωτικά μέσα, η σύγχρονη Γερμανία θα επιτύχει με μέσο τη δημοσιονομική πειθαρχία. Καλώς ήλθατε στο 4οΡάιχ!»
(Από Τα Νέα της 03/12/2011)
Το απόσπασμα αυτό, το οποίο ανήκει σε ένα άρθρο γνώμης μίας από τις μεγαλύτερες και σημαντικότερες ελληνικές εφημερίδες, εκφράζει μια άποψη, η οποία ήταν αρκετά διαδεδομένη σε δημοσιογράφους και πολίτες στην Ελλάδα τα τελευταία χρόνια και ενσωματώνει διάφορα στερεότυπα για τη Γερμανία, όπως είναι η γερμανική πειθαρχία και ηγεμονία.
Βέβαια, είναι λογικό να αναρωτηθεί κανείς αν τέτοιες απόψεις απηχούν συνολικά την εικόνα της Γερμανίας σε διάφορες ελληνικές εφημερίδες και αν αυτά τα χαρακτηριστικά τα συναντούμε και πριν την κρίση. Με αφορμή το ρόλο της Γερμανίας στην ελληνική κρίση και τη στάση του Τύπου απέναντι σε αυτόν το ρόλο, αναδύονται διάφορες ερωτήσεις: Ποια ήταν η εικόνα της Γερμανίας πριν την κρίση; Ήταν ενιαία στις διάφορες εφημερίδες; Πώς και γιατί άλλαξε με την πάροδο του χρόνου; Μετατράπηκαν τα στερεότυπα για τη Γερμανία σε μια εντελώς διαφορετική εικόνα λόγω της οικονομικής κρίσης;
Πριν την οικονομική κρίση στην Ελλάδα
Η παρουσίαση της Γερμανίας στον ελληνικό τύπο άλλαξε ουσιωδώς μετά την οικονομική κρίση. Στο χρονικό διάστημα 2001-2009 η Γερμανία αντιμετωπιζόταν ως ένα διεθνές θέμα (τα σχετικά άρθρα βρίσκονταν μάλιστα στην αντίστοιχη στήλη των εφημερίδων), ενώ θεματικοί κλάδοι όπως η λογοτεχνία, η κουλτούρα, η επιστήμη και το ποδόσφαιρο της Γερμανίας δημιουργούσαν μια θετική εικόνα της.
Η ισχύς και ο πρωταγωνιστικός ρόλος της Γερμανίας στην Ευρωπαϊκή Ένωση ερμηνεύονταν θετικά, καθώς η χώρα παρουσιαζόταν ως βασικός παράγοντας στην ευρωπαϊκή ολοκλήρωση, που την προωθεί ενεργά και φροντίζει για την παγκόσμια ειρήνη. Παράλληλα, ο Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος περιγραφόταν ως παρελθόν, το οποίο η Γερμανία έχει ξεπεράσει. Υπό αυτή την έννοια, τα οικονομικά άρθρα διαπλέκονταν με τη θεματική της ιστορίας, για να δομηθεί η αντίθεση ανάμεσα στη Γερμανία του πολέμου και τη σημερινή Γερμανία της ειρήνης. Η θετική εικόνα ολοκληρωνόταν με την απόδοση σε διάφορους γερμανικούς φορείς, όπως οι πολιτικοί, οι εφημερίδες και τα πανεπιστήμια, των χαρακτηριστικών της αξιοπιστίας, της πειθαρχίας, της εγκυρότητας και της μακρόπνοης πολιτικής.
Γερμανική Ευρώπη
Από το 2010 η εικόνα της Γερμανίας είναι πια τελείως διαφορετική σε σχέση με αυτή πριν την κρίση και μπορεί γενικά να χαρακτηριστεί ως αρνητική. Λόγω της οικονομικής κρίσης και του ρόλου της Γερμανίας σε αυτή ως του ισχυρότερου πυλώνα της Ευρωζώνης, παρατηρείται μια μετατόπιση του ενδιαφέροντος από την πλευρά του ελληνικού τύπου. Η Γερμανία δεν είναι πλέον ένα διεθνές θέμα, αλλά εσωτερικό θέμα της Ελλάδας, τα άρθρα σχετικά με το οποίο βρίσκονται πλέον στις στήλες «Ελλάδα» και «Οικονομία». Τα βασικότερα ζητήματα που απασχολούν τον τύπο είναι το σχέδιο για τη διάσωση της Ελλάδας, το χρέος, το έλλειμμα, ο κίνδυνος της χρεοκοπίας, τα σκληρά μέτρα λιτότητας και οι διαπραγματεύσεις ανάμεσα στην Ελλάδα και τη Γερμανία.
Παρόλο που η ισχύς και ο πρωταγωνιστικός ρόλος της Γερμανίας στην Ευρωπαϊκή Ένωση κρίνονταν θετικά πριν την κρίση, τα ίδια ακριβώς χαρακτηριστικά ερμηνεύονται τώρα ως ηγεμονισμός, εθνοκεντρισμός και επιβολή των γερμανικών όρων. Ακόμα και εσωτερικά ζητήματα της Γερμανίας, όπως οι γερμανικές εκλογές, παρουσιάζονται ως γεγονότα που επηρεάζουν καθοριστικά την Ελλάδα, αφού η Γερμανία θεωρείται πλέον ως βασικός φορέας διαμόρφωσης της πολιτικής και της οικονομίας στην Ελλάδα.
Η στερεότυπη φράση γερμανική Ευρώπη εμφανίζεται πολύ συχνά στις μεγαλύτερες ελληνικές εφημερίδες και κυρίως στα άρθρα γνώμης. Η Καθημερινή έχει γενικά ένα ήπιο και ουδέτερο προφίλ με διαφόρων ειδών γνώμες, οι οποίες αντανακλούν απόψεις σε ένα ευρύ φάσμα. Από τη μία υπάρχουν τα άρθρα που αξιολογούν τη στάση της Γερμανίας ως εθνοκεντρική και χτίζονται πάνω στη λογική της γερμανικής Ευρώπης, όμως από την άλλη υπάρχουν και τα άρθρα που επισημαίνουν τη βοήθεια της Γερμανίας ή την προσπάθεια της Ευρωζώνης να ξεπεράσει μια πολύπλοκη οικονομική κρίση. Η πλουραλιστική αυτή στάση της εφημερίδας απορρέει από τον στόχο της να παρουσιάσει τις οικονομικές σχέσεις ανάμεσα στις δύο χώρες όσο το δυνατόν πιο ψύχραιμα και αμερόληπτα.
Το Βήμα επικεντρώνεται περισσότερο στη γερμανική ηγεμονία, με αποτέλεσμα η φράση γερμανική Ευρώπη να εμφανίζεται στα άρθρα γνώμης 56 φορές στο διάστημα 2010-2013 (23 φορές στα Νέα και 15 φορές στην Καθημερινή). Από την άλλη, Τα Νέα τονίζουν ένα άλλο αρνητικό χαρακτηριστικό της γερμανικής οικονομικής πολιτικής, το ότι δηλαδή είναι λάθος, αναποτελεσματική και νεοφιλελεύθερη, με αποτέλεσμα να οδηγεί στη συνεχιζόμενη κρίση στην Ελλάδα.
Ο Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος και οι θεωρίες συνωμοσίας
Ο Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος θεματοποιείται από το 2010 συχνότερα σε σχέση με πριν την κρίση και κατασκευάζει την εικόνα της Γερμανίας αρνητικά. Σε αυτό το θεματικό πεδίο πρέπει πάλι να επισημανθεί η μετατόπιση του ενδιαφέροντος στον ελληνικό τύπο, αφού το θέμα αυτό βρίσκεται στο προσκήνιο κυρίως λόγω των ελληνικών διεκδικήσεων για τις πολεμικές αποζημιώσεις, έτσι ώστε να τονιστεί ότι δεν χρωστάει μόνο η Ελλάδα στη Γερμανία αλλά ισχύει και το αντίστροφο.
Ωστόσο, ο Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος δεν εμφανίζεται μόνο μέσω της αναφοράς στις γερμανικές αποζημιώσεις αλλά και στη σύνδεση ανάμεσα στα πολιτικά άρθρα και τη θεματική της ιστορίας. Έτσι, ο πόλεμος παίζει στην επιχειρηματολογία των άρθρων έναν πολύ σημαντικό ρόλο, ο οποίος λειτουργεί με τελείως διαφορετικό τρόπο σε σχέση με πριν την κρίση. Η Γερμανία δεν παρουσιάζεται πλέον ως χώρα που αποτίναξε το ένοχο παρελθόν της, αλλά ως χώρα, η οποία, ακριβώς όπως στο παρελθόν, θέλει να υποτάξει τις άλλες χώρες.
Η στερεότυπη φράση Τέταρτο Ράιχ χτίζει αυτόν τον συσχετισμό της σημερινής Γερμανίας με το Τρίτο Ράιχ της ναζιστικής εποχής και λειτουργεί ως ένας απλός σύνδεσμος, ο οποίος εμφατικά και με σαφήνεια κατασκευάζει το αφήγημα της γερμανικής ηγεμονίας. Έτσι, η εικόνα της Γερμανίας οικοδομείται αρνητικά και εκφράζονται απόψεις, οι οποίες είναι ακραίες και παρουσιάζουν τη Γερμανία ως εκμεταλλεύτρια και σφετερίστρια της εθνικής κυριαρχίας της Ελλάδας και άλλων ευρωπαϊκών χωρών, που θέλει να φτωχύνει και να υποδουλώσει τον ελληνικό λαό. Τέτοιου είδους θεωρίες συνωμοσίας εμφανίζονται συχνότερα στο Βήμα, αφού η Καθημερινή και Τα Νέα έχουν ένα πιο μετρημένο προφίλ.
Ο Χέλμουτ Σμιτ και η ευρωπαϊκή ολοκλήρωση
Παρά τα όσα επισημάνθηκαν παραπάνω, η αρνητική εικόνα της Γερμανίας δεν είναι ενιαία. Το Βήμα και Τα Νέα, των οποίων η τοποθέτηση είναι κεντροαριστερή/ φιλελεύθερη, κατηγοριοποιούν τους Γερμανούς πολιτικούς σε δύο ομάδες: σε αυτούς, οι οποίοι χαρακτηρίζονται ως φιλοευρωπαίοι, και σε αυτούς που ενδιαφέρονται μόνο για τα γερμανικά συμφέροντα. Οι πρώτοι ανήκουν σε προσκείμενες πολιτικές δυνάμεις στις δύο εφημερίδες (SPD), ενώ οι δεύτεροι στην αντίθετη πολιτική κατεύθυνση (CDU).
Έτσι, οι δύο αυτές εφημερίδες αναφέρονται συχνά στον πρώην καγκελάριο Χέλμουτ Σμιτ, ο οποίος εκφράζει το ευρωπαϊκό όραμα και αντιτίθεται στη σημερινή γερμανική κυβέρνηση. Αυτή η τάση της αναφοράς στον Σμιτ ως συμμάχου της Ελλάδας που βρίσκεται στην ίδια πλευρά με αυτή και είναι υπέρμαχος της ευρωπαϊκής ιδέας, παρουσιάζεται θετικά και γεμίζει ολόκληρα άρθρα με τις απόψεις του, για να στηρίξει τη γνώμη του αρθρογράφου για τον αρνητικό ρόλο της Γερμανίας, είναι θεαματική: πριν την κρίση στο διάστημα 2001-2009 εμφανιζόταν το όνομα του πρώην καγκελάριου 32 φορές, ενώ στο διάστημα 2010-2013 116 φορές.
Είναι, επιπλέον, αξιοσημείωτο ότι οι δηλώσεις του Σμιτ παρατίθενται στο άρθρο με ευθύ λόγο μέσα σε εισαγωγικά, ενώ οι δηλώσεις της Μέρκελ, του Σόιμπλε και άλλων πολιτικών του CDU, εισάγονται στο άρθρο με πλάγιο λόγο. Αυτή η γλωσσική επιλογή έχει να κάνει με την πρόθεση του αρθρογράφου να παρουσιάσει τη συμφέρουσα δήλωση αναλλοίωτη, για να μοιάζει απόλυτα αξιόπιστη και να στηρίζει τη δική του άποψη, ενώ την αντίθετη άποψη να την παρουσιάσει από τη δική του οπτική μέσω του πλάγιου λόγου.
Η κομμουνιστική εφημερίδα Ριζοσπάστης
Για τη Γερμανία ο Ριζοσπάστης διαμορφώνει μια εικόνα, η οποία εξαρτάται πλήρως από την κομμουνιστική του ιδεολογία, διαφέρει εντελώς από τις άλλες εφημερίδες και για αυτό το λόγο αναφέρεται ξεχωριστά εδώ. Η θετική ή αρνητική παρουσίαση της Γερμανίας στο Ριζοσπάστη δεν σχετίζεται με την κρίση, αλλά με το αν αφορά την Ανατολική ή τη Δυτική Γερμανία. Η Ανατολική Γερμανία θεωρείται σύμμαχος για το Ριζοσπάστη και σε αυτή την ομάδα ανήκουν επίσης οι πρωταγωνιστές του γερμανικού κομμουνισμού, όπως ο Karl Liebknecht και η Rosa Luxemburg, τα γερμανικά σωματεία, το γερμανικό κομμουνιστικό κόμμα καθώς και το μέρος του γερμανικού λαού που βρίσκεται κάτω από το όριο της φτώχειας, αντιμετωπίζει την ανεργία ή αμείβεται χαμηλά.
Είναι αξιοπρόσεκτο ότι στο Ριζοσπάστη η εθνικότητα και συγκεκριμένα η στάση της Γερμανίας απέναντι στην Ελλάδα δεν παίζει κανένα ρόλο για την εικόνα της πρώτης. Την ομάδα του «εμείς» συνιστούν οι φορείς του κομμουνισμού ή τα άτομα, τα οποία ο κομμουνισμός πρέπει να προστατεύσει από τον καπιταλισμό, ενώ την ομάδα «των άλλων» οι εχθροί του κομμουνισμού και συγκεκριμένα το σημερινό γερμανικό κράτος και τα συστημικά πολιτικά κόμματα. Υπό αυτό το πρίσμα, η εικόνα της Γερμανίας δεν επηρεάζεται από την οικονομική κρίση και την ανάμειξη της Γερμανίας στην πολιτική και την οικονομία της Ελλάδας, αφού όλη η οπτική της εφημερίδας έχει να κάνει με τη διχοτόμηση ανάμεσα σε κομμουνιστές και καπιταλιστές. Βασικό κριτήριο για την αρνητική παρουσίαση δεν είναι η γερμανική ιθαγένεια αλλά η καπιταλιστική ιδεολογία.
Τα θεματικά πεδία, στα οποία αναφέρεται ο Ριζοσπάστης τόσο πριν όσο και μετά την κρίση, είναι χαρακτηριστικά για αυτή τη στάση και τη σύγκριση ανάμεσα στα δύο πολιτικά συστήματα. Οι αντιλαϊκές μεταρρυθμίσεις με την Agenda 2010 και η κακή οικονομική κατάσταση της Γερμανίας μετά την επανένωση τονίζουν τα μειονεκτήματα του καπιταλισμού. Παράλληλα, η αναφορά στις πολεμικές αποζημιώσεις, αναφορά που είναι συχνότερη σε σχέση με τις άλλες ελληνικές εφημερίδες, τονίζει ότι η σημερινή, ενωμένη Γερμανία θεωρείται από το Ριζοσπάστη ταξικός εχθρός, του οποίου η εικόνα δομείται αρνητικά μέσω της αναφοράς στο Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο.
Συμπερασματικά, η κρίση υπήρξε καθοριστική για την εικόνα της Γερμανίας στις περισσότερες ελληνικές εφημερίδες. Το πλέον αξιοπρόσεκτο σε αυτή την αλλαγή είναι η διαδικασία της ερμηνείας, η οποία χρησιμοποίησε τα ίδια στερεότυπα (γερμανική ισχύς και πειθαρχία) και στις δύο φάσεις, μόνο που σε κάθε χρονική περίοδο τους απέδωσε τελείως διαφορετική αξία, πριν την κρίση θετική και μετά την κρίση αρνητική.
Το άρθρο παρουσιάζει ορισμένα αποτελέσματα της διατριβής της Αλεξιάννας Τσότσου, η οποία υποβλήθηκε στο Πανεπιστήμιο του Αμβούργου. Ως βιβλίο είναι διαθέσιμη εδώ https://verlagdrkovac.de/978-3-339-10338-3.htm.
Κείμενο: Αλεξιάννα Τσότσου. Επιμέλεια: Α. Τσίγκας. Εικονογράφηση: Hλίας Μακρής. Μπορείτε να διαβάσετε τη συνέντευξή του diablog.eu με τον σκιτσογράφο εδώ.
Αυτή η καταχώρηση είναι διαθέσιμη και στα: Deutsch (Γερμανικά)