Η γυμνή πραγματικότητα

Κουβεντιάζοντας με τον πολιτικό σκιτσογράφο Ηλία Μακρή

Αυτή η καταχώρηση είναι διαθέσιμη και στα: Deutsch (Γερμανικά)

Ο Ηλίας Μακρής της εφημερίδας «Καθημερινής» είναι ένας δεινός μάστορας του πολιτικού σχολίου που κλείνει το μάτι στον αναγνώστη γελοιογραφώντας γεγονότα της δημόσιας ζωής. Τον τρόπο του να προσεγγίζει μια σειρά από θέματα αλλά και πολλά άλλα εκμυστηρεύτηκε στο diablog.eu μια φθινοπωρινή μέρα κοντά στην Αθηναϊκή Ριβιέρα.

Πως ένας απόφοιτος Σχολής Καλών Τεχνών καταλήγει στο χώρο της γελοιογραφίας;

Στη δική μου περίπτωση τα πράγματα έγιναν ανάποδα. Οπότε το ερώτημα που τίθεται είναι διαφορετικό: πως έγινε και κατέληξα εγώ σε Σχολή Καλών Τεχνών ενώ από τα μαθητικά μου χρόνια καταπιανόμουν με τα σκίτσα; Ως παιδί μου άρεσε να ζωγραφίζω και γούσταρα πολύ τα κόμικς, για μας τότε ήταν τα Lucky Luke, Asterix και Τεντέν. Σημειωτέον πως τα χρόνια του Γυμνασίου και του Λυκείου συνέπεσαν με την περίοδο της Χούντας. Οι σχετικές εμπειρίες αποτέλεσαν ένα πρώτο έναυσμα να αντιτεθώ σε ό,τι συνέβαινε, παρότι δεν είχα διαμορφώσει ακόμα πολιτική συνείδηση.

Στο σπίτι μας -ήμασταν μια τυπική μεσοαστική οικογένεια- δεν άκουγες πολιτικές συζητήσεις. Ούτε οι γονείς μου υποστήριξαν ποτέ τις σατιρικές και καλλιτεχνικές μου τάσεις. Απλώς ζούσα σαν φυσιολογικός έφηβος το κλίμα της δικτατορίας και αντιλαμβανόμουν την γελοιότητά της, π.χ. τον τρόπο που εμφανίζονταν οι συνταγματάρχες, τις γκροτέσκες φυσιογνωμίες τους, τα στομφώδη ελληνικά τους, το ύφος του επαρχιώτη αξιωματικού που πήρε κάποια εξουσία και κορδώνεται. Έχοντας -όπως αποδείχθηκε- έμφυτη τη γελοιογραφική ματιά, απολάμβανα αυτήν την πραγματικότητα που ήταν από μόνη της αστεία.

Ilias Makris, Karikaturist
Ηλίας Μακρής, ©Μαρία Δελλόγλου

Πως έγινε και αυτή η ματιά εκφράστηκε μέσω της γελοιογραφίας;

Κάποια στιγμή έπεσε στα χέρια μου ένα βιβλίο με τα απομνημονεύματα του Γάλλου στρατηγού de Gaulle, που είχε πάρα πολλά σκίτσα μέσα. Αυτό το βιβλίο με συνεπήρε, γιατί τότε κατάλαβα για πρώτη φορά, πως η γελοιογραφία είναι σε θέση ακόμα και σε πολύ σημαντικά, ακόμα και σε θλιβερά ή ανατριχιαστικά ιστορικά γεγονότα να αποτυπώνει την πραγματικότητα με μια ματιά που να είναι διασκεδαστική, να βρίσκει δηλαδή εκείνη την οπτική γωνία που να αποκαλύπτει αφενός τον πυρήνα του γεγονότος και αφετέρου να είναι απολαυστική, να σε κάνει να γελάς με εικαστικές ή φραστικές υπερβολές παρά την οποιαδήποτε σοβαρότητα των συμβάντων. Αυτή υπήρξε η στιγμή της «μύησής» μου. Κατόπιν ασχολήθηκα ως σκιτσογράφος με τις βασικές φιγούρες της χουντικής κυβέρνησης. Οι συμμαθητές και οι καθηγητές μου τότε το πήραν γρήγορα είδηση και έτσι κέρδισα το ρόλο του πλακατζή, του παιδιού, που παράγει χιούμορ. Μου άρεσε και μου αρέσει μέχρι σήμερα να κάνω τους άλλους να γελάνε! Είναι ο τρόπος μου να επικοινωνώ με τους ανθρώπους.

Και τότε ο καλύτερος μου φίλος με παρότρυνε να πάω να δείξω τη δουλειά μου σε κάποια εφημερίδα. Πού άραγε πηγαίνει κανείς σε μια τέτοια περίπτωση, όντας δεκαεξάχρονος; Τελικά πήγα στο ΒΗΜΑ όπου με υποδέχτηκε ο τότε διευθυντής, Λέων Καραπαναγιώτης. Από την αντίδραση του μου δημιουργήθηκε η εντύπωση πως του άρεσαν τα σκίτσα που του έδειξα. Μετά από δυο μέρες με πήρε στο τηλέφωνο ο νονός μου ρωτώντας αν το σκίτσο στο ΒΗΜΑ σήμερα είναι δικό μου, κάποιος Ηλίας το υπέγραφε. Πράγματι είχαν δημοσιεύσει ένα από τα σκίτσα μου, και πληρώθηκα κιόλας γι’ αυτό!

Τι σκέφτεστε για συναδέλφους που έγιναν στόχος επιθέσεων ή απειλήθηκαν λόγω των σκίτσων τους, λ.χ. για θέματα του Ισλάμ; Υπάρχουν όρια στα όσα αποτυπώνονται σε σκίτσα;

Δύσκολη ερώτηση! Και στα δικά μας πολιτισμικά συμφραζόμενα μπορεί να γίνεις στόχος σκληρής κριτικής. Εμένα μου έτυχε μια φορά να χρησιμοποιήσω τη μορφή της Παναγίας σε ένα σκίτσο, όχι ως κεντρικό θέμα -κρατούσε τον Τσίπρα σαν θείο βρέφος στην φάτνη-, αλλά ως δευτερεύουσα μορφή στην οποία απέδωσα πολιτικό περιεχόμενο. Υπήρξαν άνθρωποι που εξέφρασαν τα παράπονά τους μέσω επιστολών στη εφημερίδα. Όταν χρησιμοποιώ το μοτίβο της σταύρωσης, το θεωρούν πάλι προσβλητικό. Δεν έχω σκοπό να θίξω οποιοδήποτε θρησκευτικό συναίσθημα ούτε να παρουσιάσω λ.χ. την Παναγία κατά τρόπο ανάρμοστο. Αυτό δεν είναι πάντως «εσωτερική λογοκρισία». Είναι μια στάση που σχετίζεται με την ιδιοσυγκρασία μου, με το πνεύμα μου και το χαρακτήρα μου και μ’ έναν ενδόμυχο σεβασμό απέναντι στον άλλον.

Δεν το βρίσκω καθόλου αστείο όταν βλέπω έναν συνάδελφο να προσβάλλει κάποιον ή κάτι. Όσον αφορά τα σκίτσα γύρω από τον Μωάμεθ, πολλά από αυτά είναι απλώς κακής ποιότητας. Πηγάζουν από ένα φανατισμό των αντιφανατικών και εμπεριέχουν το στοιχείο της πρόκλησης. Σε ένα πετυχημένο σκίτσο για τέτοια θέματα δεν χρειάζεται ο προφήτης να εμφανίζεται ως πρωταγωνιστής. Ως όχημα να πεις κάτι διαφορετικό, το καταλαβαίνω. Δεν λέω, βεβαίως, πως θα ‘πρεπε να αποφεύγουμε αυτή τη θεματολογία – και εγώ μπορώ να κάνω ένα σκίτσο για το Χριστό. Αλλά θα ‘πρεπε να έχει κανείς επίγνωση της πραγματικότητας, ώστε αν αποφασίσει να ασχοληθεί μαζί της, να είναι έτοιμος να την αποδομήσει. Σε μια τέτοια περίπτωση, ωστόσο, πρέπει να είναι υπεύθυνος για ό,τι ακολουθήσει και να υπολογίσει τις συνέπειες, τις πιθανές αντιδράσεις μεμονωμένων ανθρώπων ή ολόκληρων ομάδων.

Μου έτυχε στα σχολικά μου χρόνια από μια βλακώδη παρεξήγηση να κατανοήσω πόσο απαραίτητο είναι το μέτρο σε αυτή τη δουλειά, ώστε να μη θίγεις ανθρώπους σε προσωπικό επίπεδο. Είναι ανόητο να σατιρίζεις κάτι ή κάποιον και να μην σου καίγεται καρφί για το τι θα επακολουθήσει.

Θεωρείτε τη δουλειά σας πολιτικό σχόλιο;

Οπωσδήποτε! Προκαλείς το γέλιο, το όποιο μπορεί να είναι και πικρό. Είναι το βλέμμα μέσα από την κλειδαρότρυπα του σκίτσου που σου αποκαλύπτει ένα γεγονός το οποίο ξεγυμνώνεται και απαλλάσσεται από καθετί περιττό. Ταυτόχρονα η ματιά του γελοιογράφου είναι και αναλυτική. Δηλαδή η γελοιογραφία ξεντύνει την πραγματικότητα ώσπου να την απογυμνώσει εντελώς, σαν τον περιβόητο βασιλιά στα παιδικά μάτια. Διεισδύεις ως σκιτσογράφος τότε σε έναν πυρήνα -όχι ως την απόλυτη, αλλά σίγουρα ως την προσωπική σου αλήθεια- την οποία επικοινωνείς κλείνοντας το μάτι στον αναγνώστη. Εφόσον τα καταφέρεις σε ικανοποιητικό βαθμό κι αφού μεσολαβήσει μια στιγμή διασκέδασης όπου ο αναγνώστης αναγνωρίζει και συμφωνεί με ό,τι του έχεις παρουσιάσει, τότε έχεις πετύχει το σκοπό σου.

Το πολιτικό σκίτσο για μένα είναι όντως ένα σχόλιο για τα δημόσια πράγματα – χωρίς να πρόσκειμαι σε καμία πολιτική παράταξη, χωρίς να εκφράζω κομματικές απόψεις. Ο εκάστοτε σχολιασμός στη δουλειά μου είναι και μια πολιτική τοποθέτηση: Όσο απλούστερα και καθαρότερα -όχι απλοϊκά!- πέφτει η ματιά μου πάνω σε ένα γεγονός, τόσο μεγαλύτερος είναι και ο κύκλος των ανθρώπων που επικοινωνώ. Δεν είναι καθόλου σίγουρο ότι θα πετύχω τον στόχο μου!

Το να βρω αυτήν την κοινή ματιά με τον πολύ κόσμο, και μάλιστα με ανθρώπους διαφορετικού μορφωτικού επιπέδου δεν είναι καθόλου εύκολη υπόθεση. Δεν επαρκεί μόνο η επίμονη και αδιάκοπη μελέτη των εθνικών και διεθνών εξελίξεων. Για μένα προσωπικά μετράει πολύ κι ένα άλλο στοιχείο, που θα το αποκαλούσα «τρυφερότητα», έτσι ώστε να γεννιέται κάτι σαν «ανθρωπιστικός σαρκασμός», που να είναι μεταδόσιμος σε όσο το δυνατόν περισσότερο κόσμο. Αν λειτουργεί αυτό, νιώθω ικανοποιημένος και ολοκληρωμένος!

Τα τελευταία χρόνια οι Γερμανοί πολιτικοί δεν έτυχαν πολύ θετικής αποδοχής στα ελληνικά ΜΜΕ, ούτε στις αντίστοιχες γελοιογραφίες. Ενώ η Καγκελάριος στην ίδια τη Γερμανία αποκαλείται «Μαμά», εδώ την παρουσιάζουν με τα αρνητικά σύμβολα ενός σκοτεινού παρελθόντος. Πως θα την αντιμετωπίζατε εσείς ως σκιτσογράφος;

Καταπληκτικό: «Μαμά»! Αυτό είναι μια προφορική γελοιογραφία! Για τη Γερμανία είναι τέλειο! Το ότι παρουσιάζεται στα σκίτσα της Ελλάδας με ναζιστικά σύμβολα, το θεωρώ απλώς κακόγουστο. Αυτή η τσίχλα αναμασιέται για δεκαετίες τώρα, αυτό το κλισέ, αυτή η ευκολία. Στην Ελλάδα η κα. Μέρκελ γίνεται αντιληπτή όχι με μητρικά χαρακτηριστικά, εδώ την βλέπουν μάλλον ως επικεφαλής της ηγέτιδας ευρωπαϊκής δύναμης. Αυτό είναι το «πατρόν» για το ρόλο της. Άρα στην Ελλάδα περνά ως «δασκάλα», όχι ως «μάνα». Μια δασκάλα με σηκωμένο το δάκτυλο και δίπλα της τον κακό γυμνασιάρχη, τον Σόιμπλε, που βάζει τιμωρίες, τουλάχιστον μέχρι πρόσφατα.

Άρα είναι μοτίβα από το σχολικό περιβάλλον, αυτά που θα μπορούσε να αξιοποιήσει ο Έλληνας σκιτσογράφος. Εγώ προσωπικά δεν θα σχεδίαζα κάτι με σκοπό να ξεγυμνώσω σαρκαστικά την κα. Μερκελ, επειδή ο ρόλος της είναι δεδομένος. Εγώ ως Έλληνας σκιτσογράφος ενδιαφέρομαι για το πώς συμπεριφέρεται η ελληνική πλευρά απέναντι στα δεδομένα αυτά. Με απασχολεί η δική μας οπτική γωνία και η δυνατότητα να αυτοσαρκάζομαι ως Έλληνας.

Ο Ηλίας Μακρής είναι ένας από τους δημοφιλέστερους σκιτσογράφους της Ελλάδας. Απόφοιτος της Γερμανικής Σχολής Αθηνών, σπούδασε στη Σχολή Καλών Τεχνών του Braunschweig και την τελείωσε ως Meisterschüler (πτυχίο εξαιρετικών επιδόσεων). Έπειτα σπούδασε στο Βερολίνο θεατρολογία στο Ελεύθερο Πανεπιστήμιο και σκηνογραφία στην Ακαδημία των Τεχνών (σήμερα Πανεπιστήμιο των Τεχνών), μέχρι που αναγκάστηκε να στρατευτεί στην Ελλάδα. Από το 1981 ζει στην Αθήνα και εργάζεται στην «Καθημερινή».

Τις ερωτήσεις έθεσε η Andrea Schellinger. Φωτό: Μαρία Δελλόγλου (Πορτρέτο Ηλία Μακρή). Σκίτσα: Ηλίας Μακρής.

Αυτή η καταχώρηση είναι διαθέσιμη και στα: Deutsch (Γερμανικά)

Σχολιάστε