Από τη Ρόδο στο Άουσβιτς – η ιστορία του Σάμυ Μοντιάνο

Αυτή η καταχώρηση είναι διαθέσιμη και στα: Deutsch (Γερμανικά)

Τον Ιούλιο του 1944 εκτοπίστηκαν περίπου 1.800 Εβραίοι Ρόδιοι. Επέζησαν μόλις 151. Ένας από αυτούς: ο Σάμυ Μοντιάνο. Τώρα κυκλοφόρησε η ιστορία της εκτόπισής του στα γερμανικά.

Ο συγγραφέας Θέμος Κορνάρος υπολογίζει στο βιβλίο του για το στρατόπεδο Χαϊδαρίου τον αριθμό των Εβραίων που εκτοπίστηκαν στην Κατοχή από τη Ρόδο σε 1.800 άτομα. Ένας από τους 151 επιζήσαντες είναι ο Σάμυ Μοντιάνο. Μόλις σε ηλικία 83 ετών μπόρεσε τελικά να πει: «Βρήκα τη δύναμη να διηγηθώ την ιστορία της ζωής μου.» Τι απελευθερωτική, λυτρωτική φράση! Στις φωτογραφίες –εκτός από εκείνες που τον δείχνουν με μάσκα κατά τον εμβολιασμό κατά της πανδημίας– βλέπουμε, παρά τα 92 του χρόνια, έναν χαρούμενο, νεανικό άνθρωπο. Για μεγάλο χρονικό διάστημα δεν αποζητούσε τίποτ΄ άλλο από τη λησμονιά. Να ξεχάσει αυτό που ποτέ δεν μπορεί να ξεχαστεί. Και όταν υπαινίχθηκε και μόνο αυτά που είχε υποστεί, αντιμετώπισε απορία και δυσπιστία.

Στις 23 Ιουλίου 1944 εκτοπίστηκε σε ηλικία δεκατεσσάρων ετών από τη γενέτειρά του τη Ρόδο στο Άουσβιτς-Μπίρκεναου με ενδιάμεσους σταθμούς το στρατόπεδο τρόμου των Ες-Ες στο Χαϊδάρι Αθηνών και τη Θεσσαλονίκη. Τέλειωσαν απότομα τα παιδικά του χρόνια, που ήταν στη μνήμη του, και παρά τον πρόωρο θάνατο της μητέρας του, μια μοναδική, ονειρεμένη εποχή. Εξίσου απότομα έλαβε τέλος και η εβραϊκή ζωή στη Ρόδο, όπου για αιώνες είχε αναπτυχθεί ειρηνικά. Η Οθωμανική Αυτοκρατορία είχε αποδεχθεί στο νησί τις οικογένειες των Εβραίων που εκδιώχθηκαν το 1452 από την Ισπανία μετά την Ρεκονκίστα, δηλ. την ανάκτηση της ιβηρικής χερσονήσου. Το 1912 η Ιταλία κατέλαβε τα τότε οθωμανικά Δωδεκάνησα. Ο Σάμυ μεγάλωσε ως Ιταλός πολίτης λέγοντας: «Ήμουν περήφανος που πήγαινα σε ιταλικό σχολείο και μιλούσα ιταλικά. Ένιωθα Ιταλός.» Σε αντίθεση με εκείνον, οι λίγοι Εβραίοι συμπολίτες του που είχαν ακόμα τουρκικό διαβατήριο είχαν σαφώς καλύτερη τύχη, καθώς τους δέχτηκε η Τουρκία και έτσι γλίτωσαν από το ταξίδι χωρίς επιστροφή.

Η άφιξη στο Άουσβιτς ήταν ένα σοκ: «Η επιλογή γινόταν από έναν γιατρό. Αρνούμαι να προφέρω το όνομά του. Έστειλε χιλιάδες αθώους ανθρώπους στον θάνατο. Μέσα σε μία μόνο μέρα. Τους είχε όλους στη συνείδησή του. Πώς μπορούσε να κοιμηθεί τη νύχτα;  Και πώς μπορούσε να κοιμηθεί μετά τον πόλεμο; Όλα αυτά τα πολλά χρόνια που έζησε ακόμα;» Οι δράστες –όποιο όνομα κι να είχαν– έχουν απολογηθεί ποτέ, έχουν παραδεχτεί την ενοχή τους, έχουν δείξει έστω και εικονικά μετάνοια; Ο Σάμυ Μοντιάνο θυμάται τα θύματα. Είναι αυτοί που δεν θέλει να τους αφήσει ανώνυμους: τον πατέρα του Ιακώβ (45) –με αριθμό κρατουμένου B 7455–, την αδελφή του Λουτσία (17) –με άγνωστο αριθμό–, τα μέλη της πολυμελούς οικογένειάς του και τους τόσους άλλους παθόντες συντρόφους.

Ο ίδιος, που στιγματίστηκε με τον αριθμό B 7456, λέει για τον εαυτό του: «Γιατί επέζησα; Αυτό το αναρωτιέμαι ακόμα και σήμερα.» Ανά είκοσι κρατούμενοι, που φρουρούνταν από άνδρες των Ες-Ες και τα σκυλιά τους, έπρεπε να τραβήξουν ένα κάρο που μετέφερε ξύλα από το δάσος στα κρεματόρια. Ειδικά στη βροχή και το κρύο η ταλαιπωρία ήταν απερίγραπτη. Ο Ιάκωβος Καμπανέλλης περιγράφει κάτι ανάλογο στη «σκάλα του θανάτου» στο λατομείο του Μαουτχάουζεν, η οποία –όπως μας ενημέρωσε πρόσφατα η διοίκηση του ιστορικού μνημείου– θα παραμείνει προς το παρόν απροσπέλαστη γιατί «δεν πληροί τις σημερινές σύγχρονες προδιαγραφές εγκαταστάσεων ασφαλείας». Στα ναζιστικά στρατόπεδα συγκέντρωσης υπήρχε η επιγραφή «η εργασία ελευθερώνει». Τα μαρτύρια της καταναγκαστικής εργασίας για αυτή την «απελευθέρωση», δηλαδή τον θάνατο των κρατουμένων, ήταν απειράριθμα. Με τον στίχο από τη Θεία Κωμωδία του Δάντη Qui si nuota altrimenti che nel Serchio! (Κόλαση 21,49: Εδώ κολυμπάς αλλιώς απ΄ ότι στον Σέρκιο!) περιγράφει αυτά τα καταχθόνια μαρτύρια ο Πρίμο Λέβι στις αναμνήσεις του από το Άουσβιτς «Così fu Auschwitz».

Είναι οδυνηρές οι αφηγήσεις του Σάμυ Μοντιάνο για το πόσες φορές αντίκρισε τον θάνατο – και όχι μόνον αυτόν της αδελφής και του πατέρα του. Ακόμα πιο συγκινητική είναι η περιγραφή τού πώς έγινε δεκτός στον κύκλο των ενηλίκων. Του είπαν κάποια στιγμή με αυστηρό και υπόπικρο τόνο: «Domani, tu Bar-Mitzwah qui!» (Αύριο γίνεσαι μπαρ μιτσβά, γιος της εντολής!) Στην τελευταία γωνιά του παραπήγματος μαζεύτηκαν 15 άνδρες, προσευχήθηκαν και τον αγκάλιασαν. «Ήταν συγκινημένοι και ικανοποιημένοι που όλοι μαζί τα καταφέραμε αλλά και που αυτοί οι ίδιοι έκαναν καλοκαγαθία, δηλαδή το καθήκον τους, κάνοντάς με υπεύθυνο Εβραίο. Μπορούσαμε τώρα όλοι μας να πεθάνουμε εν ειρήνη. Από εκείνη τη στιγμή, χάρη σε αυτούς τους δεκαπέντε απλούς, αλλά εξαιρετικούς ανθρώπους, μπορούσα να συμμετέχω ως υπεύθυνος Εβραίος σε όλα τα λατρευτικά δρώμενα.»

Ο του Σάμυ Μοντιάνο επέζησε την πορεία θανάτου από το στρατόπεδο Μπίρκεναου στο Άουσβιτς στις 17 Ιανουαρίου 1945. Η απόσταση ήταν  μόλις 3 χλμ., αλλά ήταν μια παγερή νύχτα με τουλάχιστον 30 εκατοστά χιόνι. Εκατοντάδες άλλοι εκτελέστηκαν. Στην ακόλουθη ζωή του είχε πλήρη συναίσθηση, ότι η επιβίωσή του άγγιξε τα όρια θαύματος. Οι επόμενες δέκα ημέρες μέχρι την απελευθέρωση ήταν σκέτη κόλαση. Στη συνέχεια, μεταφέρθηκε σε νοσοκομείο πεδίου. «Με περιέθαλψε μια εξαιρετική Ρωσίδα γιατρός. Έκανε τεράστια προσπάθεια για να με αποκαταστήσει.» Τί θέληση για ζωή που κατέβαλε για να ανακτήσει δυνάμεις και να γίνει ο παλιός του εαυτός! Και ποιά θέληση και τί συσσωρευμένη οργή τον οδήγησαν –κατά βάση μόλις αναγεννημένο– να ζητήσει να σταλεί κατευθείαν πίσω από την πρώτη γραμμή για να σκάψει χαρακώματα εκεί, όπου ο Κόκκινος Στρατός προετοιμαζόταν να απωθήσει την Βέρμαχτ! Το τέλος του πολέμου τον βρήκε στο Όπολε της σημερινής Πολωνίας. Η διακαής του επιθυμία ήταν να επιστρέψει στην πατρίδα του. Ακολούθησε μια περιπετειώδης πορεία από την Πολωνία στη Ρώμη. Την πραγματοποίησε με έναν σύντροφό του και μπορεί να κατανοηθεί ως προμήνυμα της περαιτέρω ζωής του. Έζησε πολλά χρόνια στο Βελγικό Κονγκό, απ΄ όπου αναγκάστηκε να επιστρέψει στη Ρώμη. Βρέθηκε περιστασιακά στη Ρόδο και επισκέφτηκε με λίγους συντρόφους, μετά από μακρόχρονο δισταγμό, το Άουσβιτς. Ως ενθύμημα των νεκρών. «Είναι σαν να μου έλεγαν: Σάμυ, επέζησες την κόλαση για να πεις την ιστορία μας!»

Και έτσι ο Σάμυ Μοντιάνο βγήκε στη δημοσιότητα και μίλησε επανειλημμένα για τα όσα υπέστη, σε σχολεία, στην τηλεόραση, μερικές φορές με φωνή σπασμένη και κυριευμένη από θλίψη. Ποιο το όφελος που του απονεμήθηκε ο Ομοσπονδιακός Σταυρός Αξίας της Γερμανίας; Ούτε καν τα απομνημονεύματά του δεν μεταφράστηκαν στα γερμανικά. Πόση πικρία να ένοιωθε που η Ομοσπονδιακή Γερμανία ηρνείτο σθεναρώς να καταβάλει αποζημιώσεις στην Ελλάδα, που λεηλατήθηκε τόσο ανηλεώς στην Κατοχή; Ο νομικός ιστορικός Christoph Ulrich Schminck-Gustavus από τη Βρέμη ασχολείται μακροχρόνια με την τεκμηρίωση των εγκλημάτων της Βέρμαχτ στην Ελλάδα και εξακολουθεί να είναι και ως ογδοντάχρονος ακάματος. Σε μια επίσκεψη της Ρόδου βρέθηκε μάλλον συμπτωματικά (όπως αναφέρεται σε κάποια υποσημείωση) στη μεσαιωνική Συναγωγή Καχάλ Σαλόμ, χτισμένη το 1575, όπου συνάντησε τον Σάμυ Μοντιάνο και γνώρισε το συγκινητικό όσο και οδυνηρό βιβλίο του. Το μετάφρασε για τον γερμανικό εκδοτικό οίκο Metropol, που εκδίδει με αξιοσημείωτη επιμονή σειρά σχετικά με την ιστορία των στρατοπέδων συγκέντρωσης 1933-1945. Ας ελπίσουμε ότι θα έχει την ίδια απήχηση με την πρωτότυπη ιταλική έκδοση του έργου στη Biblioteca Universale Rizzoli με τίτλο Per questo ho vissuto. La mia vita ad Auschwitz-Birkenau e altri esili (Γι’ αυτό έζησα. Η ζωή μου στο Άουσβιτς-Μπίρκεναου και άλλες εξορίες) που από το 2013 έχει κάνει ήδη δεκατέσσερις εκδόσεις και βγήκε και στα αγγλικά.

Η γερμανική έκδοση
Sami Modiano, Von Rhodos nach Auschwitz.
Μετάφραση από τα ιταλικά στα γερμανικά: Christoph Schminck-Gustavus.
Εκδόσεις Metropol Verlag, Βερολίνο 2023
168 σελίδες, σκληρό εξώφυλλο, 19 €
ISBN: 978-3-86331-694-5

Επιπλέον
Η ιστορία των στρατοπέδων συγκέντρωσης 1933–1945 (Geschichte der Konzentrationslager) στα γερμανικά εδώ
Συνέντευξη με την Άρτεμι Αλκαλάη εδώ
Σαμουελ Μοντιάνο: «Η Αποστολή. Από τη Ρόδο στο Άουσβιτς» ταινία-συνέντευξη του Cine Chevalier-Ιδρύματος Σταματίου (2020, 1h 42min, ελληνικά με αγγλικούς υπότιτλους) εδώ
Εφημερίδα «Η Ροδιακή» της 29/07/2020 για τον θάνατο του Δαβιδ Γκαλάντε εδώ
Ιάκωβος Καμπανέλλης εδώ

Κείμενο: Horst Möller. Φωτογραφίες: ιδιωτικές λήψεις και Cine Chevalier-Ίδρυμα Σταματίου. Μετάφραση και σύνταξη: Α. Τσίγκας.

Αυτή η καταχώρηση είναι διαθέσιμη και στα: Deutsch (Γερμανικά)