Αυτή η καταχώρηση είναι διαθέσιμη και στα: Deutsch (Γερμανικά)
Στις 10 και 11 Μαρτίου 2017 προβάλλεται στα πλαίσια του Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης η ταινία του Νίκου Λυγγούρη «Ο Διάλογος του Βερολίνου», ένα κινηματογραφικό δοκίμιο που αποτελείται από κομμάτια ντοκιμαντέρ, μυθοπλασίας και φιλοσοφικού στοχασμού με θέμα το πολύπλοκο αλληλεπιδραστικό παιχνίδι μεταξύ των πολιτισμών του ευρωπαϊκού Βορρά και Νότου υπό την μορφή ενός πέρα – δώθε μεταξύ Γερμανίας και Ελλάδας. Ένα ταξίδι μέσα από τον λαβύρινθο της νεώτερης ευρωπαϊκής ιστορίας, κατά την διάρκεια του οποίου εθνογραφικά και ιστορικά στοιχεία, πολιτισμός και καθημερινότητα, πολιτική και προσωπικά βιώματα αναμιγνύονται σε όλο και καινούργιους συνδυασμούς.
Ο ΔΙΑΛΟΓΟΣ ΤΟΥ ΒΕΡΟΛΙΝΟΥ
Αποσπάσματα από το ημερολόγιο ενός Έλληνα πολιτιστικού ανταποκριτή
«Ο χρόνος είναι ένα παιδί που παίζει με πεσσούς.» (Ηράκλειτος)
Βερολίνο, Γέφυρα Παλατιού
Χωρίς ημερομηνία. Tο πρώτο πράγμα που με εξέπληξε όταν πρωτοήρθα στο Βερολίνο ήταν η παρουσία των κλασσικιστικών στοιχείων στο ιστορικό κέντρο της πόλης: Τα αγάλματα της θεάς Νίκης και της Αθηνάς Παλλάδας στην γέφυρα του Παλατιού, το Μουσείο του Σίνκελ στον Κήπο των Ηδονών, η παλιά Εθνική Πινακοθήκη χτισμένη στο στιλ του Παρθενώνα και πολλά άλλα.
Τι γύρευαν όλες αυτές οι απομιμήσεις έργων μιας παρελθούσας κουλτούρας του αρχαίου Νότου στην πρωτεύουσα του προτεσταντικού βορρά;
Το φαινόμενο είχε αρχίσει με τον Βίνκελμαν και συνεχίστηκε με τον Γκαίτε και πολλούς άλλους. Κάτι πρωτοφανές είχε συμβεί: Φιλόλογοι και καλλιτέχνες του 18ου αιώνα ανακάλυψαν ξαφνικά την αρχαιοελληνική κουλτούρα και ένιωσαν τόσο βαθειά συγγένεια μαζί της που αποφάσισαν να γίνουν αυτοί οι Έλληνες των Νεων Χρόνων. Και κατάφεραν την μεταμόρφωση. Πατώντας πάνω στα θεμέλια του ξένου βρήκαν το δικό τους. H γερμανική κουλτούρα απογειώθηκε.
Προσπαθώ να μπω στο πετσί εκείνων των ανθρώπων. Τι ενέργεια, τι δύναμη ταύτισης. Δεν έχει ξανασυμβεί ποτέ αυτό: το να γράψεις τραγωδίες η να ξαναπιάσεις την αρχαία φιλοσοφία, δηλαδή το να τολμήσεις κάτι που άλλοι πολιτισμοί το έφεραν σε πέρας με τόση τελειότητα, προυποθέτει μια ιδιαίτερη δεξιότητα σε μια τέχνη της μάσκας, λέει ο Gustav Seibt. Το μυστικό της Γερμανίας.
Κρήτη, Χανιά, παλιό λιμάνι
Κρήτη, Ιούνιος 2015. 3 ώρες με το αεροπλάνο και βρίσκεσαι σε άλλο κόσμο. Τον 19 αιώνα χρειαζόσουνα μήνες. Η κατάργηση των αποστάσεων κάνει τους διαφορετικούς χρόνους να συγκρούονται μεταξύ τους. Η συγχρονία τους επιφέρει όμως μια απομάγευση: Το εξωτικό, είτε Νότιο είτε Βόρειο, γίνεται κοινότοπο και καταλήγει μέχρι και του προκαλεί συναισθήματα άπωσης.
Βερολίνο, Σπρέε
Τι παράξενο: σε κανένα πια δεν κάνει εντύπωση το γεγονός ότι και στο Βερολίνο έχουμε τώρα φοίνικες και ότι οι άνθρωποι κάθονται έξω σαν να βρισκόντουσαν στην Μεσόγειο.
Βερολίνο, Πλατεία Μπέμπελ / Τριστάνος και Ιζόλδη
Μια φορά τον χρόνο η Όπερα του Βερολίνου αναμεταδίδει λάιφ μια παράσταση στην πλατεία Μπέμπελ. Αξιοσημείωτο, με τι κατάνυξη παρακολουθούσαν οι θεατές την μουσικη κάτω από το καλοκαιρινό ψιλόβροχο. Μια γαλλίδα συγγραφέας του 19ου αιώνα είχε εφεύρει για τους προγόνους τους την έκφραση «λαός των ποιητών και των στοχαστών». Οι ίδιοι οι Γερμανοί αρνήθηκαν τον έπαινο που τους τον φόρτωναν ακόμα κι όταν τα φουγάρα της εργοστασίων είχαν αρχίσει να επισκεπάζουν με τον καπνό τους την εικόνα του ρομαντικού έθνους. Στην πραγματικότητα, καπνός και μύθος, ματιά του ερευνητή και ενθουσιασμός ήταν για τους Γερμανούς οι δυο όψεις του ίδιου νομίσματος.
Κρήτη, Χανιά, παραλία Χονολουλού
Επαναλαμβανόμενη νουθεσία προς τον εαυτό μου: το θέμα μου δεν πρέπει νάναι η ενασχόληση με την μνήμη και με την πίστη στην ιαματική της δύναμη αλλά η λήθη.
Η λήθη που είναι απαραίτητη για μια καινούργια αρχή. Η λήθη που δεν απωθεί, δεν αφανίζει το αντικείμενό της, αλλά – όσο κι αυτό ακούγεται παράξενο – το διπλοκλειδώνει σε ένα θησαυροφυλάκιο, ώστε αυτό μια μέρα να χρησιμεύσει σε χρονικογράφους σαν υλικό.
Αθήνα, Λαïκή Καλλιδρομίου
Χωρίς ημερομηνία. Λαïκή αγορά στην Αθήνα. Ενας λαός εκτός ισορροπίας, ένας λαός των άκρων. Ένας λαός πανάρχαιος που εκσφενδονίστηκε στους μοντέρνους καιρούς. Χρόνια υποτελείς ξένων αυτοκρατοριών, έμποροι, πλάνητες, μετανάστες. Ελλάδα: Η άγνωστη χώρα της Ευρώπης. Ποιος ευρωπαίος ξέρει ότι οι άνθρωποι αυτής της χώρας μετά τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο αλληλοσπαράχτηκαν σε ένα εμφύλιο πόλεμο που έχει αφήσει ακόμα ανοιχτές πληγές;
Πελοπόννησος, Τα καμμένα δάση
Ο γερμανός φίλος μου Κωνσταντίνος, που ζει χρόνια στην Ελλάδα, είναι της γνώμης ότι ο Νότος δεν είναι αυτά τα γραφικά που λέγονται κι ακούγονται αλλά ένας υπαρξιακός τόπος, που όταν το στοιχείο της φωτιάς τα καυτά καλακαίρια μαίνεται, δεν αφήνει τίποτα όρθιο. Tα οδυνηρά βιώματα αφανισμού και αναγέννησης, ένα φαινόμενο που καθορίζει ιδιαίτερα αυτή την χώρα, ο Βορράς μοιάζει να το έχει ξεπεράσει.
Συμβουλεύω πάντως τον εαυτό μου: δεν πρέπει να αντιπαραθέτω Βορρά και Νότο, αλλά να παρατηρώ τις δύο περιοχές σαν διαφορετικές εκφάνσεις της ανθρώπινης κατάστασης.
Βερολίνο, Κρότσμπεργκ/Φρήντριχσχαιν
Χωρίς ημερομηνία. Ανατολικό λιμάνι. Στα κενά ανάμεσα στα κτίρια αυτής της αχανούς πόλης που κανείς από τους κατοίκους της δεν την ξέρει όλη, σε αυτούς τους μη-τόπους που σε λίγο δεν θα υπάρχουν πια, αναζητάω ίχνη της εποχής πριν την επανένωση. Το Βερολίνο ήταν πάντα μια ιστορία γκρεμισμάτων χωρις τέλος. Κάθε εποχή κατέστρεφε την προηγούμενη για να οικοδομήσει μια νέα. Μετά τον πόλεμο χτίσανε λειτουργικά, μετά την επανένωση στο στιλ της κριτικής ανάπλασης, τώρα χτίζουν σε στιλ ρετρό. Πάντως, τα περισσότερα από τα κτίρια που χτίζονται τώρα, σε 50 χρόνια δεν θα υπάρχουν, λέει ο πολεοδόμος Dieter Hoffmann – Axthelm.
Βερολίνο, Πινακίδα με Καταφύγιο του Χίτλερ
Αυτός είναι ένας από τους λόγους της παρούσας τουριστικής εισβολής: Οι άνθρωποι θέλουν να ζήσουν μια πόλη σε συνεχή μετασχηματισμό. Τη μέρα επισκέπτονται τόπους του τρόμου του παρελθόντος και το βράδι τα τρέντι κλαμπ. Εχει την πλάκα του να χορεύεις η να κάνεις βόλτα πάνω στο λεπτεπίλεπτο έδαφος που με κόπο σκεπάζει τα περασμένα. – Δεν κριτικάρω τον τουρισμό, έχει την δύναμη να μας κάνει να ξεχνάμε τις αμαρτίες του παρελθόντος.
Κρήτη, Γιορτή πανσέληνου στην Ρόκκα Κισάμου
Άυγουστος 2015. Καθοδόν προς μια νυχτερινή συναυλία κάπου στην δυτική Κρήτη.
Η μοίρα του ηττημένου Αλκυονέα με κάνει να σκέφτομαι τον Ντοστογιέφσκι, που εξόριστος στην Σιβηρία αρχίζει να κλαίει όταν διαβάζει στον Χέγκελ ότι η απέραντη αυτή χώρα, όπως επίσης κι η Αφρική, είναι για την παγκόσμια ιστορία ανάξια λόγου. Σκέφτομαι επίσης τον Κώστα Αξελό που ήδη το 1954 καταλήγει στο λυπημένο συμπέρασμα ότι η Ελλάδα είναι μόνο γεμάτη ερείπια κι ότι οι Νεοέλληνες παρόλο που κοπιάζουν δεν καταφέρνουν να παράγουν έργο, αλλά το μόνο που κάνουν είναι να αναζητούν τον εαυτό τους με πολύ πάθος.
Βερολίνο, Breitscheidplatz
Ιούλιος 2015. Γιορτή καλοκαιριού στην πλατεία Breitscheidplatz. Εδώ που τώρα οι άνθρωποι γελάνε και παίζουν ξέγνοιαστοι, έπεφταν κάποτε βόμβες κι έσπερναν θάνατο και καταστροφή. Θα ήταν άραγε δυνατόν μια μορφή όλεθρου να επισκεφτεί πάλι μια μέρα αυτή την πόλη; Κανένας μας δεν θα το θεωρούσε ετούτη τη στιγμή δυνατό. Αλλά έτσι λέγαμε και για το τείχος του Βερολίνου. Κανένας μας δεν πίστευε ότι ενόσω ζούσαμε θα το βλέπαμε να πέφτει από την μιά μέρα στην άλλη.
Βερολίνο, Μνημείο Ολοκαυτώματος
H ιστορία της Ευρώπης: μια σειρά από τρόμους, πόλεμους και συμφορές που επαναλαμβάνονται διαρκώς υπό νέες μορφές.
Πώς να βγω από τον λαβύρινθο; Μας βοηθάει η μνήμη να αποτρέψουμε καινούργια κακά; Η μήπως η λατρεία της μας οδηγεί σε έναν καταναγκασμό της επανάληψης; Και έτσι στο αντίθετο του επιδιωκόμενου; Οι ιστορικοί πάντως δεν μπορούν να αναφέρουν κανένα παράδειγμα όπου η μνήμη μιας φρίκης μπόρεσε να αποτρέψει μια νέα φρίκη. Η βούληση και η επιθυμία ήταν πάντα ισχυρότερες από την φρόνηση.
Kρήτη, Χανιά, Εργαστήρι Κωνσταντίνου / Ο Κωνσταντίνος βάφει τα βιβλία της ιστορίας
Ο φίλος μου Κωνσταντίνος Φίσερ πιστεύει αντίθετα από μένα ότι η ιστορία δεν επαναλαμβάνεται. Για να σταματήσουμε την συσσώρευση του ιστορικού τρόμου χρειαζόμαστε όχι ιστορία αλλά παροντολογία, λέει.
Γι αυτό, σαν εικαστικός καλλιτέχνης που είναι, μαζεύει ό,τι ιστορικό βιβλίο βρίσκει και βάφει το εξώφυλλό του. Κόκκινο για τους νικημένους, μπλε για τους νικητές. Την δράση αυτή την ονομάζει «Η επιστήμη της Ιστορίας αλλάζει επάγγελμα.»
Ο Κωνσταντίνος μελέτησε τα ιστορικά βιβλία για να καταλάβει την παρούσα κατάσταση της Ευρώπης. Το μόνο που βρήκε ήταν εγκλήματα και σκοτωμοί.
Λέει μαζί με τον Πωλ Βαλερύ: «Η ιστορία είναι το πιο επικίνδυνο προïόν που παρήγαγε ποτέ η χημεία του νου. Δικαιολογεί ό,τι θέλουμε. Δεν μας διδάσκει τίποτα, γιατί δεν υπάρχει κάτι που αυτή να μην μπορεί να το τεκμηριώσει. Ονειρεύομαι το τέλος του συστήματος φανταστικών αναμνήσεων που τις λέμε ιστορία.»
Ο Κωνσταντίνος γύρισε την πλάτη του στην Γερμανία γιατί οι γονείς του δεν μιλούσαν ποτέ για τα εγκλήματα των παπούδων του.
Την γενιά του την αγαπάω. Αλλά ταυτόχρομα την λυπάμαι, αφού απαρνούμενη το παρελθον της, πέταξε αδιάφορα κι ό,τι καλό η ωραίο υπήρχε σε αυτό.
Εγώ λέξεις όπως «Γερμανία», «Έθνος» κλπ δεν τις φοβάμαι. Δεν έχω δυσκολίες να αγαπάω την Γερμανία παρά την ιστορία της. Η κακόφημη έννοια «Εθνική Κουλτούρα» δεν ηχεί αρνητικά στα αυτιά μου, για μένα είναι γεμάτη από πράγματα που μου αρέσουν. Για παράδειγμα ο Άνταλμπερτ Στίφτερ.
Κρήτη, Δρομόνερο
Ιούνιος 2016. Δυτική Κρήτη. Πανηγύρι στην εκκλησία του προφήτη Ελισαίου.
Πού το πάω πού το γυρίζω συνεχώς με απασχολούν οι αλλόκοτες συνθήκες που καθόρισαν την απαρχή του νεοελληνικού έθνους: Μετά την απελευθέρωση απο τους Οθωμανούς οι Έλληνες δέχονται από τους γερμανούς και τον βασιλιά Όθωνα μια καινούργια αφήγηση που όμως επειδή καθορίζεται από μια εξιδανικευμένη εικόνα της αρχαίας Ελλαδας είναι καταδικασμένη να αποτύχει. Οι νεοέλληνες δεν ανταποκρίνονται στα λευκά αγάλματα, είναι πολύχρωμοι. Μια σειρα από παρεξηγήσεις καθορίζει την συνέχεια: Έτσι πχ, στον β παγκόσμιο πόλεμο κατά την γερμανική κατοχή η παλιά αγάπη των φιλελλήνων μετατρέπεται σε μίσος και ρατσισμό. Τη δεκαετία του 60 με την άνοδο του τουρισμού φουντώνει τώρα μια καινούργια αγάπη, υπό την μορφή του ήλιου, της ρετσίνας και του μπουζουκιού.
Τέσσερις δεκαετίες αργότερα, όταν η Ελλάδα χρεωκοπεί, αναπτύσσονται γερμανικές τιμωρητικές ορέξεις. Ο Georg Seeßlen επί του θέματος: «Ο γερμανός μισεί στον Έλληνα τις δικές του καταπιεσμένες ορέξεις και την δική του καταπιεσμένη ορμή για εξέγερση.»
Βερολίνο, Στοά DomAquarée, Συντριβάνι Jeppe Hein
Οκτώβρης 2015. Κοιτάζω το υλικό που έχω γυρίσει μέχρι στιγμής για το βερολινέζικο πρότζεκτ μου. Όλα είχαν αρχίσει με την εκπληξή μου μπροστά στην παρουσία κλασικιστικών στοιχείων στον ευρωπαïκό βορρά. Τώρα βρήκα ίσως την δυνατότητα μιας δεύτερης αφηγηματικής γραμμής που ίσως προσδώσει στο εγχείρημα μια άλλη διάσταση. Κάτι μυθοπλαστικό, μια ουτοπία που θα μπορούσα να αφηγηθώ με ντοκιμενταρίστικα μέσα: Ενας άντρας εκπαιδεύει ένα παιδί. Το παιδί μεγαλώνει γρήγορα και αποκτά υπερφυσικές ιδιότητες: Ονειρεύεται, κι ό,τι ονειρεύται γίνεται κόσμος. Ένα από αυτά τα όνειρα είμαστε εμείς, η Ευρώπη. Όταν το παιδί ξυπνάει και βλέπει το δημιούργημά του στέκει έκπληκτο: Παντού πόνος. Προσπαθεί να εξαλείψει τον πόνο: Ονειρεύεται την ιατρική, τις νευροεπιστήμες, τις κοινωνικές μεταρρυθμίσεις. Μα ο πόνος επιμένει. Το παιδί παύει να ενδιαφέρεται και ονειρεύεται άλλους κόσμους. Το μόνο που μένει από εμάς είναι μια σύντομη ανάμνηση στην μνήμη του.
Ελπίζω οι δυο αφηγηματικές γραμμές να εναρμονιστούν, να φτιάξουν ένα όλο, και να εισέλθουν σε ένα είδος διαλόγου.
Κείμενο και φωτό: Νίκος Λυγγούρης.
Ο ΔΙΑΛΟΓΟΣ ΤΟΥ ΒΕΡΟΛΙΝΟΥ
Από το ημερολόγιο ενός Έλληνα πολιτιστικού ανταποκριτή
ΣΥΝΤΕΛΕΣΤΕΣ
Σενάριο, σκηνοθεσία, φωτογραφία, μοντάζ, αφήγηση: Νίκος Λυγγούρης
Μουσικές συνθέσεις: Wolfgang Zamastil
Ήχος: Claus Wilbrandt
Μιξάζ: Klaus-Peter Schmitt
Συμμετέχουν: Ηλέκτρα και Όλγα Θεοδωρίδου, Konstantin Fischer
Παραγωγός: Νίκος Λυγγούρης
Με την ενίσχυση του Ελληνικού Κέντρου Κινηματογράφου
Συμπαραγωγός: Jost Hering / Jost Hering Filme
80 λεπτά, έγχρωμο, 16:9.
Έτος παραγωγής: 2017
Αυτή η καταχώρηση είναι διαθέσιμη και στα: Deutsch (Γερμανικά)