Αυτή η καταχώρηση είναι διαθέσιμη και στα: Deutsch (Γερμανικά)
Μέχρι τις 30 Απριλίου 2017 συνεχίζεται η έκθεση «Διαιρεμένες Μνήμες 1940-1950. Ανάμεσα στην ιστορία και το βίωμα» στο Μακεδονικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης στη Θεσσαλονίκη. Ο Florian Schmitz επισκέφθηκε για το diablog.eu την έκθεση του Goethe-Institut Thessaloniki σε συνδιοργάνωση με το Εβραϊκό Μουσείο Θεσσαλονίκης, το Μακεδονικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης της Θεσσαλονίκης και το Deutsches Historisches Museum του Βερολίνου.
Μια έκθεση τέχνης στη Θεσσαλονίκη ανακαλεί στη μνήμη την εβραϊκή ζωή στην πόλη. Η έκθεση με τίτλο «Διαιρεμένες Μνήμες 1940-1950. Ανάμεσα στην ιστορία και το βίωμα» παρουσιάζει στο Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης έργα, που αφηγούνται την τραγική μοίρα ανθρώπων και υπενθυμίζουν πως η Θεσσαλονίκη ποτέ δεν ασχολήθηκε με την απώλεια της εβραϊκής της παράδοσης.
Όταν εισέβαλαν οι ναζί στην Ελλάδα το 1941, στη Θεσσαλονίκη ζούσαν περίπου 50.000 Εβραίοι. Το 1943 άρχισε ο εκτοπισμός στο Άουσβιτς και το Μπέργκεν-Μπέλζεν. 96% των εκτοπισμένων πέθαναν στα στρατόπεδα συγκέντρωσης. Σήμερα ζουν λιγότεροι από 1000 Εβραίοι στη Θεσσαλονίκη − μια πόλη, η οποία παλαιότερα συγκαταλεγόταν στις μεγαλύτερες εβραϊκές μητροπόλεις της Νοτιοανατολικής Ευρώπης. «Η Θεσσαλονίκη όχι μόνο είχε μια μεγάλη εβραϊκή κοινότητα, αλλά 50% του πληθυσμού της ήταν Εβραίοι. Η Θεσσαλονίκη ήταν μια εβραϊκή πόλη», διηγείται ένα μέλος της μικρής κοινότητας, η οποία πλέον δεν παίζει μεγάλο ρόλο στη σημερινή ζωή της πόλης. Η έκθεση, την οποία συνδιοργανώνουν το Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης, το Μουσείο Γερμανικής Ιστορίας (Deutsches Historisches Museum) του Βερολίνου και το Ινστιτούτο Γκαίτε, επισημαίνει κυρίως ένα οδυνηρό κενό στην επεξεργασία της ιστορίας.
Τέχνη – Ντροπή – Σιωπή
Η βασική αξία της τέχνης είναι η αξίωσή της για υποκειμενικότητα. Η τέχνη δεν υπόκειται στην αρχή της λογοδοσίας, αλλά ερευνά το σύνθετο χώρο των αισθημάτων. Δημιουργεί αισθητικές στιγμές μεταξύ του καλλιτέχνη και του παρατηρητή, με αποτέλεσμα να ξυπνά μια διαδικασία ατομικών αισθημάτων. Έτσι είναι σε θέση να φέρνει στην επιφάνεια της συνείδησης τα λησμονημένα και τα απωθημένα. Και προσθέτει ο Ντένης Ζαχαρόπουλος, καλλιτεχνικός διευθυντής του μουσείου: «Η έκθεση δεν παραθέτει απλώς την ιστορία μεταξύ του 1940 και του 1950 στην Ελλάδα, αλλά συνδέει την τέχνη με την ιστορία. Κάθε έκθεμα αποτελεί μια εντελώς ξεχωριστή εμπειρία.»
Δεν είναι λίγα τα έργα που πιθανόν να προκαλέσουν στον παρατηρητή την ντροπή εκείνη, που είναι το αποτέλεσμα της σιωπής και της στοχευμένης λήθης, με την οποία πολύ ευχαρίστως θα διαγραφόταν από τη μνήμη η εβραϊκή ιστορία της πόλης. Μετά το Ολοκαύτωμα ούτε η μεταπολεμική Γερμανία, ούτε οι μη-Εβραίοι Έλληνες δεν έδειξαν μεγάλο ενδιαφέρον για την αναζωογόνηση της εβραϊκής ζωής στη Θεσσαλονίκη. Συνεχίζει μεν να περιφέρεται στην πόλη το φάντασμα του μύθου για την παλαιότερα ειρηνική συνύπαρξη των Εβραίων, των Χριστιανών και των Μουσουλμάνων. Κανείς όμως δεν θέλει να ακούσει πως από το 1913, που απελευθερώθηκε η Βόρεια Ελλάδα από την Οθωμανική Αυτοκρατορία, οι αντισιμητικές δομές συνεχώς δυνάμωναν. Έρευνες προς αυτή την κατεύθυνση άρχισαν από τη δεκαετια του ’90 και μετά. Τότε άρχισε να απαιτείται επίσης και η συνεργασία, αλλά και ανταλλαγές μεταξύ των θεσμικών οργάνων που ασχολούνται με το θέμα.
Η αντίθεση των αστικών μύθων και της ιστορίας
«Μετά τη μεγάλη πυρκαγιά του 1917, η οποία κατέστρεψε μεγάλα τμήματα του κέντρου και κυρίως τον χώρο της εβραϊκής ζωής, βασικά δεν έγιναν προσπάθειες επανεγκατάστασης των Εβραίων στο κέντρο της πόλης», εξηγεί η Μαρία Καβάλα, ιστορικός στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης. Τις εποχές της ‚Μεγάλης Ιδέας‘, η οποία περιγράφει τις πολιτικές και πολιτιστικές προσπάθειες για τη δημιουργία ενός μεγάλου ελληνικού εθνικού κράτους, δεν υπήρχε ενδιαφέρον να επιστρέψει η εβραϊκή ζωή στο κέντρο. Στόχος ήταν η Θεσσαλονίκη να γίνει ελληνική πόλη.
Ο επισκέπτης της Θεσσαλονίκης θα δει με σημαντικούς πόρους αναστυλωμένες εκκλησίες της εποχής της Βυζαντικής Αυτοκρατορίας και μερικά χαμάμ, τα οποία θυμίζουν τα 500 χρόνια της Τουρκοκρατίας. Για να βρει κανείς τα σημάδια της εβραϊκής ζωής πρέπει να ψάξει πολύ προσεκτικά ή να διαβάσει ένα από τα λίγα βιβλία που ασχολούνται με το θέμα. Στον χώρο που βρίσκεται σήμερα το πανεπιστήμιο, πολύ κοντά στο Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης, θα δει ένα μνημείο για τους δολοφονηθέντες Εβραίους της πόλης. Επίσης θα ανακαλύψει, πως ακριβώς εκεί που σήμερα σπουδάζουν οι φοιτητές, βρισκόταν παλαιότερα ένα εβραϊκό νεκροταφείο με σχεδόν 350.000 τάφους.
Όποιος συναντήσει ανθρώπους σαν τη Ρένα Μόλχο, ιστορικό και ειδικό για το Ολοκαύτωμα στην Ελλάδα, θα μάθει επίσης πως Έλληνες ήταν εκείνοι που παράγγελλαν υλικά οικοδομής στη γερμανική κατοχική δύναμη για την αναστήλωση του μεγαλοπρεπούς ναού του Αγίου Δημητρίου και χρησιμοποίησαν για τον σκοπό αυτό εβραϊκές ταφόπετρες. Όποιος κάνει μια βόλτα στη έκταση του πρώην νεκροταφείου, εκεί που σήμερα βρίσκονται πάρκα και οικισμοί, θα διάσπαρτες ταφόπλακες και άλλα κατάλοιπα, που αφέθηκαν στην τύχη τους. Και αν σκάψει, θα βρει και οστά.
«Η ιστορία δεν είναι φυλακή – η ιστορία πρέπει να είναι σχολείο»
Με αυτή τη φράση περιγράφει ο Έλληνας Υπουργός Εξωτερικών Νίκος Κοτζιάς τη φιλοσοφία της έκθεσης, η οποία κάνει ένα σημαντικό βήμα προς την κουλτούρα της μνήμης. Για τους επισκέπτες το ζητούμενο είναι να βρουν απαντήσεις στα ερωτήματα που προκαλούν να εκθέματα. Ποιοί ήταν αυτοί οι άνθρωποι; Γιατί αυτή η πολύχρονη σιωπή; Πώς ήταν δυνατό να διαγραφεί από τη μνήμη τόσο απλά και εύκολα η εβραϊκή ζωή της Θεσσαλονίκης; Ο επισκέπτης συνειδητοποιεί πως ακολουθήθηκε ο δρόμος της εύκολης λύσης. Συνειδητοποιεί επίσης πως η λήθη μπορεί μεν να καλύπτει τα κακώς κείμενα του παρελθόντος, αλλά δεν αποτρέπει την επανεμφάνισή τους σε νέα μορφή.
Ο καθένας θα πρέπει να βγάλει τα δικά του συμπεράσματα. Οι άνθρωποι της Θεσσαλονίκης θα πρέπει να αρχίσουν να καλύπτουν τα πολυάριθμα κενά στην αφήγηση της ιστορίας της πόλης τους με νέες γνώσεις. Επίσης πρέπει και οι Γερμανοί να συνειδητοποιήσουν, πως το κεφάλαιο του εθνικοσοσιαλισμού δεν έχει κλείσει ακόμα. Η Ισραηλιτική Κοινότητα της Θεσσαλονίκης ανακήρυξε επίτιμο μέλος της τον Frank-Walter Steinmeier, ο οποίος επισκέφθηκε τα εγκαίνια της έκθεσης αυτής υπό την τότε ιδιότητά του ως Υπουργός Εξωτερικών. Τότε μίλησε για το «Θαύμα της συμφιλίωσης». Μικρή παρηγοριά για τους λίγους εναπομείναντες Εβραίους της Θεσσαλονίκης, που παραγκωνίστηκαν από τον δημόσιο χώρο.
Κείμενο: Florian Schmitz. Μετάφραση: Αγνή Χασάπη. Φωτό: Goethe Institut Thessaloniki/George Kogias.
Αυτή η καταχώρηση είναι διαθέσιμη και στα: Deutsch (Γερμανικά)