Αυτή η καταχώρηση είναι διαθέσιμη και στα: Deutsch (Γερμανικά)
Η Μιχαέλα Πρίντσιγκερ επισκέφθηκε το πρώην στρατόπεδο εξόντωσης Σομπιμπόρ στην ανατολική Πολωνία, από το οποίο ήδη μετά τον πόλεμο δεν είχε μείνει τίποτα, μια και είχε ισοπεδωθεί από τους ίδιους τους Γερμανούς. Ο Ίβαρ Σούτε, ένας από τους αρχαιολόγους του Ολοκαυτώματος, βρήκε εκεί μια μεταλλική ταυτότητα που μας επιτρέπει συμπεράσματα για τη τύχη ενός ατόμου εβραϊκής καταγωγής από τη Θεσσαλονίκη, που μέσω Μασσαλίας και ενός στρατοπέδου κοντά στο Παρίσι βρέθηκε σε αποστολή κρατουμένων με προορισμό το Σομπιμπόρ. Αλλά από το Σομπιμπόρ δεν υπήρχε επιστροφή… Το άρθρο μεταφράστηκε στα ελληνικά από την Έλενα Παλλαντζά.
Ταξίδι στο Σομπιμπόρ, μετ΄ επιστροφής. Όλο και πιο έντονο το αίσθημα πως ταξιδεύω στην άκρη του κόσμου. Finis terrae, τόπος εξορίας, τόπος φρίκης. Αδιανόητος ο αριθμός των ανθρώπων που δεν είχαν την τύχη να ταξιδέψουν ως εδώ με εισιτήριο επιστροφής.
Υπολογίζεται ότι από το Μάιο του 1942 ως την ημέρα της εξέγερσης, την 14η Οκτωβρίου του 1943, το στρατόπεδο εξόντωσης του Σομπιμπόρ έγινε ο τόπος χωρίς επιστροφή για 170.000 ως 250.000 ανθρώπους. Οι επιζώντες δεν έφτασαν ούτε τους 50. Ήταν η δεύτερη, επιτυχημένη εν μέρει, εξέγερση εβραίων κρατούμενων κατά των Ες-Ες σε στρατόπεδο εξόντωσης μετά την Τρεμπλίνκα. Ύστερα το στρατόπεδο έκλεισε, ισοπεδώθηκε, τα κτίσματά του παραδόθηκαν στις φλόγες και στη συνέχεια φυτεύτηκαν δέντρα, προκειμένου να εξαφανιστεί κάθε του ίχνος.
Οι εικόνες αλλόκοτα οικείες. Γνωστές από εκατοντάδες ντοκιμαντέρ της τηλεόρασης και ταινίες – το θαμπό τοπίο στην ομίχλη, οι παρακείμενοι βάλτοι, το κρύο να περονιάζει, η βρώμικη βροχή, τα συρματοπλέγματα, οι κοφτές φωνές των Ες-Ες, τα λυκόσκυλα να αλυχτούν, το παγερό γέλιο των υπευθύνων, ο δόλος της εξόντωσης. Πώς είναι να φτάνεις σ ένα τέτοιο μέρος;
Προς το παρόν είμαι ακόμα στο τρένο κι η άκρη του κόσμου πολύ μακριά. Ξαφνικά μια παράξενη μυρωδιά απλώνεται στο βαγόνι, οι επιβάτες κοιτάζονται ανήσυχοι. Σε λίγο το μυστήριο λύνεται, οχήματα της πυροσβεστικής είναι σταματημένα κατά μήκος της γραμμής, σύννεφα καπνού υψώνονται πάνω απ΄ τα σπίτια. Κάπου έχει πιάσει φωτιά. Σκέφτομαι τον Κλωντ Λανζμάν. Στην ταινία του «Σοά» είχε πάρει συνέντευξη από κατοίκους της γειτονικής κωμόπολης από το στρατόπεδο του Ζλόμπεκ. Με αγανάκτηση σχεδόν ανέφεραν ότι ήταν αναγκασμένοι να πλένουν συνεχώς τα τζάμια απ΄ τα παράθυρά τους.
Μένουν λίγες ώρες ως τη Βαρσοβία, κατόπιν αλλαγή τρένου για το Λούμπλιν. Από ΄κει άλλη μιάμιση ώρα με το αυτοκίνητο ως την Βλοντάβα, την κοντινότερη πόλη. Στα ρουστίκ ξενοδοχεία της θα δεις κέρατα ελαφιών και δορές αγριογούρουνων στους τοίχους. Είναι μακρύ το ταξίδι ως την άκρη της Ευρώπης, φτάνεις σχεδόν στη Λευκορωσία και την Ουκρανία. Την επόμενη μέρα βλέπω μπροστά μου το συνοριακό ποταμό Μπουγκ στεφανωμένο από δάση με σημύδες και βάλτους να ελίσσεται στην κοιλάδα. Από την όχθη της πολωνικής πλευράς είναι μονάχα μερικά μέτρα για να φτάσεις απέναντι.
Η περιοχή ήταν προφανώς η πλέον κατάλληλη για σχέδια όπως η περίφημη «Επιχείρηση Ράινχαρντ». Εδώ μεταφέρθηκαν Εβραίοι από τη Γερμανία, την Αυστρία, τη Βοημία, τη Μοραβία και τη Σλοβακία, ενώ έγιναν εκτοπίσεις κι από τη Γαλλία και την Ολλανδία. Οι μεταγωγές αυτές καταγράφηκαν, οι κρατούμενοι έπαιρναν πλακίδια με αριθμούς, έγιναν καταχωρήσεις σε αρχεία. Για τις εκτοπίσεις όμως Εβραίων από τα ανατολικά γνωρίζουμε ελάχιστα, τα θύματα δεν πήραν ούτε νούμερο, η ανώνυμη τέφρα τους είναι θαμμένη στη γη του Σομπιμπόρ.
Όχι, δεν είναι το Σομπιμπόρ που συνορεύει με τον ζοφερό αυτό τόπο. Το χωριό Σομπιμπόρ γιόρτασε το 2014 τα 600 του χρόνια και έγινε μάλλον συμπτωματικά συνώνυμο της φρίκης και της βαναυσότητας. Απ΄ το χωριό κατάγονται πολλοί απ΄ τους εργάτες που βοηθούν στις ετήσιες ανασκαφές οι οποίες διεξάγονται στο στρατόπεδο εξόντωσης. Εκτελούν τις βασικές εργασίες εκσκαφής που δεν απαιτούν ειδικές γνώσεις. Με τον τρόπο αυτό οι σημερινοί κάτοικοι αποκτούν συνείδηση του τι συνέβη κάποτε στον τόπο τους. Ο κόσμος εδώ είναι φτωχός, οι δουλειές λιγοστές, τα μεροκάματα –με τα δικά μας δεδομένα– χαμηλά και δυσεύρετα. Πέρυσι δυο νέα παιδιά ερωτεύτηκαν, ο τόπος της φρίκης έγινε τόπος αγάπης. Σε λίγο θα παντρευτούν. Ξέρουμε για επιζήσαντες από στρατόπεδα συγκέντρωσης που, όταν πια είχαν περάσει όλα, στράφηκαν με ορμή στη ζωή, έκαναν πολλά παιδιά θέλοντας να ξεχάσουν το παρελθόν. Όταν βρίσκεσαι σ΄ έναν τέτοιο τόπο, αρχίζεις να καταλαβαίνεις.
Το πρώτο εύρημα που μου έδειξαν στο Σομπιμπόρ ήταν εκείνη η μεταλλική ταυτότητα του Ελιάζερ Κοντέντ που υπηρετούσε στον ολλανδικό στρατό. Ο αρχαιολόγος Ίβαρ Σούτε διεξήγε πάνω από ένα χρόνο προσπάθειες να εντοπίσει εν ζωή συγγενείς τού εκτοπισμένου Εβραίου. Είναι σημαντικό να δίνεις στο αδιανόητο ένα πρόσωπο και μια ιστορία, έτσι ώστε μέσα από το απλό τσίγκινο διακριτικό να αναδυθεί μια μορφή. Πίσω από τις αινιγματικές συντομογραφίες και τους αριθμούς, αποκαλύπτεται ένας γραφειοκρατικός μηχανισμός, ο οποίος διαχειριζόταν το θάνατο με σχολαστική ακρίβεια. Τελικά βρέθηκε μια συγγενής στην Ολλανδία: ήταν η ξαδέλφη του Ελιάζερ, Υβόνν Κοντέντ. Η ογδοντάχρονη ήρθε το Νοέμβριο του 2015 στο Σομπιμπόρ μ΄ ένα ολλανδικό κινηματογραφικό συνεργείο για να αναζητήσει τα ίχνη του ξαδέλφου της. Από τη θέση που βρέθηκε το διακριτικό σήμα στον τομέα Ι του στρατοπέδου, συνάγεται ότι μετά τη διαλογή ο Ελιάζερ Κοντέντ πήγε στα καταναγκαστικά έργα.
Από το Σομπιμπόρ δεν υπήρχε κατά κανόνα σωτηρία. Δεν ήταν στρατόπεδο εργασίας ή συγκέντρωσης, δεν υπήρχε ελπίδα επιβίωσης. Εδώ οι άνθρωποι οδηγούνταν από την αποβάθρα αποβίβασης του σταθμού, απευθείας στον τομέα ΙΙ, όπου έπρεπε να βγάλουν τα ρούχα και να παραδώσουν τα υπάρχοντά τους. Ύστερα έπαιρναν την οδό «Αναλήψεως», το «ουράνιο μονοπάτι» όπως κατ΄ ευφημισμό έλεγαν, το δρόμο που οδηγούσε στο θάλαμο αερίων. Πολλοί είχαν επίγνωση του πού πήγαιναν, άλλοι όχι. Ήθελαν –η ελπίδα πεθαίνει τελευταία– να πιστέψουν στον παραπλανητικό τρόπο που τους προσέγγιζαν οι ναζί, οι οποίοι τους υποδέχονταν με λουλούδια και μουσική ορχήστρας.
Όταν φτάνεις σ΄ αυτό το μέρος, το ανέπαφο από το οργανωμένο εμπόριο μνήμης και τον τουρισμό του Ολοκαυτώματος, πρέπει να είσαι θωρακισμένος. Είναι τόσο μεγάλος ο φόβος του θανάτου που βιώθηκε εδώ, τόση η κτηνωδία, η βία που ασκήθηκε. Σε καταβάλλει, δεν μπορείς να ξεφύγεις, ούτε κι εγώ φυσικά. Συμβαίνει σε όλους τους επισκέπτες την πρώτη φορά που έρχονται εδώ, λέει ο ο Ίβαρ Σούτε, ο αρχαιολόγος που με συνοδεύει. Τη δεύτερη φορά είναι κάπως πιο εύκολο. Εγώ νομίζω πως το αίσθημα της ασφυξίας και της αναγούλας δεν θα φύγει ποτέ. Η αρνητική ενέργεια αυτού του τόπου είναι απτή, και την ίδια στιγμή ασύλληπτη, άπιαστη.
Μπροστά από την είσοδο, δίπλα ακριβώς από την αποβάθρα του Sobibor Stacja, του σταθμού που εξυπηρετούσε το στρατόπεδο εξόντωσης, έχουν χτιστεί ιδιωτικές κατοικίες. Η γη ήταν φθηνή, οι άνθρωποι εγκαταστάθηκαν εδώ, έφτιαξαν τα περιβόλια τους. Κι ας είναι σαν να φυτρώνουν νεκροκεφαλές μέσα από τη γη, κι ας αφήνουν οι πατάτες μια πικρή γεύση, το δηλητήριο των μανιταριών που ξεφυτρώνουν τις νύχτες σ΄ αυτά τα δάση δεν αποσυντίθεται ποτέ. Ο σταθμός είναι ακόμα εν χρήσει από τους πολωνικούς σιδηροδρόμους για τη μεταφορά εμπορευμάτων και επιβατών. Η ξύλινη τερματική μπάρα εκεί που σταματούν οι ράγες είναι ακόμα η ίδια. Το πράσινο σπίτι, πρώην έδρα του αυστριακού διοικητή των Ες-Ες Φραντς Στανγκλ, κατοικείται από μια οικογένεια με δύο παιδάκια, στον κήπο τους έχουν μια όμορφη κούνια κήπου.
Τη δεκαετία του ΄60 φτιάχτηκε ένα μικρό μουσείο, μέρος του στρατοπέδου ασφαλτοστρώθηκε, στήθηκε ένα μνημείο – μια μητέρα και το παιδί της, θύματα των θαλάμων. Το σκοτεινό τους περίγραμμα διαγράφεται στο γκρίζο του ουρανού σαν βουβός θρήνος. Στο βάθος τα δέντρα απλώνουν ανήμπορα τα γυμνά κλαδιά τους. Το άγαλμα βρίσκεται σήμερα δίπλα στο κοντέινερ με τα γραφεία του προσωπικού τού μουσείου. Σκόπευαν να το μεταφέρουν αλλού, όταν ανακάλυψαν ότι ακριβώς κάτω από τη βάση του, κάτω από την άσφαλτο, βρίσκονταν οι θάλαμοι αερίων.
Οι θάλαμοι ανοίχτηκαν το 2014 από μια διεθνή ομάδα αρχαιολόγων, τον Βόιτσεκ Μαζούρεκ από την Πολωνία, τον Γιόραμ Χάιμι από το Ισραήλ και τον Ίβαρ Σούτε από την Ολλανδία. Μετά από τόσα χρόνια το Σομπιμπόρ ήρθε και πάλι στη διεθνή επικαιρότητα, οι ανασκαφείς έγιναν οι ήρωες της ημέρας. Η καθημερινότητα της ομάδας όμως ήταν λιγότερο λαμπερή. Κάθε χρόνο συναντούσαν εκ νέου μεγάλες δυσκολίες προκειμένου ν΄ αρχίσουν τις ανασκαφές, να συλλέξουν χρήματα, να συντονίσουν τα υπουργεία τριών χωρών.
Οι αρχαιολόγοι διαμαρτύρονται για την ελλειμματική επικοινωνία με τη διοίκηση του Κρατικού Μουσείου του Μαϊντάνεκ που είναι υπεύθυνη για το στρατόπεδο του Σομπιμπόρ. Αυτό οδηγεί σε ανεπανόρθωτα λάθη. Στην προσπάθεια να διατηρήσουν τα κεραμικά τούβλα στα θεμέλια των θαλάμων, χωρίς όμως να δεχτούν την καθοδήγηση των ειδικών, κατέστρεψαν ευαίσθητα τμήματα του δαπέδου, ορατά μόνο για το εξασκημένο μάτι του αρχαιολόγου. Τώρα έχουν προγραμματίσει την ανέγερση ενός νέου κέντρου επισκεπτών και μερικών ακόμα μνημείων. Η ομάδα των αρχαιολόγων δεν μπορεί να κάνει τίποτ΄ άλλο παρά να ελπίζει ότι θα τους συμπεριλάβουν στον σχεδιασμό. Γιατί μόνο εκείνοι είναι σε θέση να εκτιμήσουν με ακρίβεια τη θέση των ευρημάτων.
Πέραν όλων αυτών ο τόπος θεωρείται ιερός, και γι αυτό ένας εκπρόσωπος του Μεγάλου Ραββίνου της Πολωνίας πρέπει να είναι παρών, όταν γίνονται εργασίες στους ομαδικούς τάφους.
Και για το Γιαντ Βασέμ οι ανασκαφές στο Σομπιμπόρ ήταν έκπληξη. Ξεκίνησαν με πρωτοβουλία του Γιόραμ Χάιμι, ο οποίος είχε προσωπικό κίνητρο, καθώς υπήρχαν θύματα στην οικογένειά του. Στην περίπτωση του Σομπιμπόρ η ασφάλεια των ευρημάτων με τις μοντέρνες μεθόδους της αρχαιολογίας είναι άκρως σημαντική, ελλείψει άλλων πηγών και στοιχείων.
Οι ρίζες του δάσους που φυτεύτηκε πάνω στο στρατόπεδο μετά την εξέγερση της 14ης Οκτωβρίου 1943 για να το καμουφλάρει, πρέπει τώρα να αφαιρεθούν με μεγάλη προσοχή από το έδαφος, προκειμένου να έρθουν στο φως τα ευρήματα. Στη δίκη του Μονάχου κατά του Ουκρανού Τζων Ντεμιάνιουκ μονάχα οι καταθέσεις των επιζώντων μπορούσαν να ρίξουν φως στη σκοτεινή υπόθεση του καμουφλάζ. Αυτό δυσχεραίνει την τεκμηρίωση της αλήθειας. Η δικαιοσύνη στηρίζεται κατά προτίμηση σε γραπτές μαρτυρίες, καθώς οι αυτόπτες μάρτυρες ενδέχεται να υποπίπτουν φύσει σε λάθη.
Στο στρατόπεδο εξόντωσης του Σομπιμπόρ όμως, θά ΄πρεπε να είναι κανείς τυφλός για να κάνει λάθος. Από το ειδικό συνεργείο που εργαζόταν στους θαλάμους αερίων δεν επέζησε κανένας. Προφανώς τα μέλη του θα ήταν παντελώς ανίκανα να επανενταχθούν σε μια φυσιολογική ανθρώπινη κοινωνία. Στους επιζώντες συγκαταλέγεται ο ηγέτης της εξέγερσης Αλεξάντερ Πετσέρσκι κι ένα μικρό μέρος της ομάδας του, καθώς και μερικοί Εβραίοι που απασχολούνταν στα καταναγκαστικά έργα, όπως ο Σίμκα και ο Φίλιπ Μπιάλοβιτς. Ο Σίμκα αντιλήφτηκε γρήγορα ότι οι ναζί ζητούσαν μάστορες, γιατρούς και φαρμακοποιούς, και δήλωσε μαζί με τον πολύ νεότερο αδελφό του ότι μπορεί να προσφέρει τις υπηρεσίες του ως φαρμακοποιός. Ο Σίμκα πέθανε πρόσφατα, σε ηλικία 102 ετών, ο μικρότερος αδελφός του Φίλιπ είναι σήμερα 86, γεγονός που αποδεικνύει ότι μόνο οι πιο δυνατοί επιβιώνουν. Οι γονείς και τα αδέλφια τους έχασαν τη ζωή τους.
Το Νοέμβριο του 2015 οι αρχαιολόγοι πήραν την άδεια για τη διεξαγωγή ανασκαφής σε τρία διαφορετικά τμήματα του στρατοπέδου. Η ημέρα της επίσκεψής μου είναι η τελευταία μέρα του Γιόραμ Χάιμι στην Πολωνία, το βράδυ επιστρέφει στο Ισραήλ. Εκμεταλλεύεται ακόμα και τις τελευταίες ώρες για μια εκτίμηση των νέων ευρημάτων. Σουγιάδες, θραύσματα από ένα μπουκαλάκι με άρωμα, ένα τσίγκινο πιάτο, μια κούπα με χερούλι, ένα λουκέτο, ένα κομμάτι από ιατρικό φιαλίδιο από ολλανδικής παραγωγής πορσελάνη, που βρέθηκαν σωρηδόν στο στρατόπεδο. Πάνω από 35.000 Εβραίοι από την Ολλανδία εκτοπίστηκαν στο Σομπιμπόρ.
Το τελευταίο αντικείμενο αξίας που τους απέμενε, τα χρυσά τους δόντια, βρέθηκαν σε ένα συγκεκριμένο σημείο δίπλα στους θαλάμους αερίων. Εκεί ακριβώς τους αφαιρούσε τα δόντια από ειδικό συνεργείο που ήταν επιφορτισμένο για την μεταφορά των πτωμάτων έξω από τους θαλάμους, μόλις σταματούσαν οι μηχανές ντίζελ. Τα έστελναν μαζί με τα λοιπά τιμαλφή των θυμάτων στο Λούμπλιν, το στρατόπεδο της «Επιχείρησης Ράινχαρντ», όπου τα έλιωναν, για να περιέλθουν έτσι στην περιουσία του Τρίτου Ράιχ.
Στους θαλάμους αερίων αντιλαμβάνεται κανείς τις διαστάσεις της μεθοδευμένης μαζικής εξόντωσης. Στην αρχή ο διαθέσιμος χώρος δεν ήταν μεγάλος, μου εξηγεί ο Ίβαρ Σούτε, υπήρχαν μόνο τρεις ενεργοί θάλαμοι, καθώς στον τέταρτο βρίσκονταν οι μηχανές που έμπαιναν σε λειτουργία, όταν γέμιζαν οι θάλαμοι. Πολύ σύντομα λοιπόν η διαδικασία αυτή κρίθηκε αναποτελεσματική για τα σχέδιά τους. Χτίστηκε μια δεύτερη σειρά θαλάμων και ένας ειδικός χώρος για τις μηχανές. Η διοίκηση του στρατοπέδου τελειοποίησε τις μεθόδους της, μετά από πειράματα με αέρια που διοχέτευε στο εσωτερικό φορτηγών. Ο ανθρώπινος παράγοντας έπρεπε να περιοριστεί στο ελάχιστο: οι μαζικές εκτελέσεις κατέθλιβαν τους συμμετέχοντες στρατιώτες ή οι οδηγοί των φορτηγών οδηγούσαν πιο γρήγορα προκειμένου να τελειώσουν μια ώρα αρχύτερα – με αποτέλεσμα το ανθρώπινο φορτίο τους να μην έχει πεθάνει ακόμα στο τέλος της διαδρομής.
Μαζευόμαστε στο σπίτι του Βόιτσεκ Μαζούρεκ στο Χελμ, για να αποχαιρετίσουμε τον Γιόραμ Χάιμι. Όχι με Μπίμπερ, το εθνικό ποτό της Πολωνίας, αλλά με Πιερόγκι και μαύρο τσάι. Ο Γιόραμ έχει ετοιμάσει και κάτι μεσογειακό. Σαλάτα Λάχανο με λεμόνι και λάδι, ντοματοσαλάτα με μαϊντανό. Οι μεταγωγές περνούσαν τότε μέσα απ΄ το Χελμ. Γελάμε με τις ευφάνταστες θεωρίες σχετικά με ένα μικρό τετράγωνο κτίσμα από τούβλα που ανακαλύφθηκε πρόσφατα. Απορώ πως η ζωντάνια μου επιστρέφει τόσο γρήγορα. Ο άνθρωπος είναι ένα ον με αστείρευτη ανανεωτική δύναμη. Η ζωή –σχεδόν πάντα– νικά στο τέλος.
Στο Λούμπλιν ο ήλιος του Νοεμβρίου διαπερνά τα σύννεφα. Η πόλη έχει τουρισμό, υπάρχει μάλιστα κι ένα εβραϊκό εστιατόριο, ο «Μανδραγόρας», που έχει λάβει από τον Αρχιραββίνο της Πολωνίας πιστοποιητικό για τα κασσέρ τρόφιμά του. Στο δρόμο προς την πύλη της πόλης που χώριζε κάποτε την χριστιανική από την εβραϊκή συνοικία, ψηλά προς το κάστρο, όπου ήταν η έδρα των Ες-Ες, υπάρχει το «αιώνιο φως». Είναι ένας φανοστάτης που από το 2004 μένει αναμμένος μέρα και νύχτα. Αυτό δεν είναι αυτονόητο για μια χώρα όπως η Πολωνία, όπου γίνεται τεράστια οικονομία ενέργειας και ολόκληρα εστιατόρια ή ξενοδοχεία μένουν βυθισμένα στο σκοτάδι, ώσπου να έρθει ο πρώτος πελάτης.
Το τοπίο γλυκαίνει, η ομίχλη αραιώνει. Τα σπίτια αστράφτουν κίτρινα, πράσινα και κόκκινα. Η απεραντοσύνη του τοπίου αφήνει το βλέμμα να πλανιέται. Σιγά σιγά επιστρέφω στον πολιτισμό. Μπροστά μας η Βαρσοβία, μετά το Πόζναν και τέλος, το Βερολίνο. Όσο μπορείς βέβαια να ταυτίσεις τον πολιτισμό με το Βερολίνο, την πόλη, όπου έγινε η διάσκεψη της Βάνζεε για την «τελική λύση» του εβραϊκού ζητήματος, όπου το μνημείο του Ολοκαυτώματος θυμίζει τη βιομηχανία εξολόθρευσης 6 εκατομμυρίων ανθρώπων, όπου οι επιδαπέδιες μνημειακές πλακέτες Πέτρες της Αλήθειας στο λιθόστρωτο μπροστά στα σπίτια αναγράφουν τα ονόματα εκείνων που κάποτε κατοικούσαν εδώ κι έπειτα εξαφανίστηκαν για πάντα.
Κείμενο: Michaela Prinzinger. Μετάφραση: Έλενα Παλλαντζά. Φωτό: Michaela Prinzinger, Ivar Schute.
Αυτή η καταχώρηση είναι διαθέσιμη και στα: Deutsch (Γερμανικά)