Τα παραδοσιακά ρόπτρα της Μεσογείου

Δοκίμιο του Ανδρέα Χατζηθωμά

Αυτή η καταχώρηση είναι διαθέσιμη και στα: Deutsch (Γερμανικά)

Ακολουθήστε μας σε μια μικρή περιήγηση από πόρτα σε πόρτα για να θαυμάσουμε τα ποικιλόμορφα ρόπτρα της Μεσογείου. Ο Ανδρέας Χατζηθωμάς, εκδότης του κυπριακού πολιτιστικού περιοδικού «Διόραμα», μας συνοδεύει με το εικονογραφημένο κείμενό του.

unterschiedliche tuerklopfer

Ρόπτρο. Απόηχος μιας άλλης εποχής. Σύμβολο καρφωμένο στη μνήμη, να αφυπνίζει άπειρα συναισθήματα ανάμεικτα με τις αναμνήσεις.

Περίτεχνο, εύηχο, καλαίσθητο, χρήσιμο, απαραίτητο συμπλήρωμα της στιβαρής εξώθυρας.

Όταν ο επισκέπτης το ανασήκωνε, ήταν το ίδιο σαν να έκανε χειραψία γνωριμίας και φιλοφροσύνης με τους νοικοκυραίους.

Όταν έπεφτε βαρύ στη μεταλική βάση, έστελνε μήνυμα ότι επίκειται επίσκεψη ή έφθαναν μαντάτα με τον ταχυδρόμο.

tuerklopfer in handform

Το χτύπημα άλλοτε ευγενικό, διακριτικό και σύντομο εξέφραζε πολλές φορές τη διάθεση του επισκέπτη και άλλοτε γοργό, επίμονο και παρατεταμένο διαμηνούσε κάτι το επείγον ή το σοβαρό.

Σήμερα μια μικρογραφία ασάλευτη στον χρόνο, κάποιο χέρι να ανασηκώσει τούτο το κομψό στολίδι, για να ανοίξει η φαντασία τις πόρτες της, να δεχτεί αναμνήσεις πολλές και φίλους εκλεκτούς, ξενομερίτες και περαστικούς ευπρόσδεχτους σαν άλλοτε, σε εκείνα τα χρόνια τα παλιά στης χώρας τα καντούνια.

tuerklopfer mit zwei frauenfiguren

Η λέξη «ρόπτρο», στην ελληνική γλώσσα, δεν περιορίζεται μόνο σε μιαν ερμηνεία. Είχε τη σημασία μέρους ποντικοπαγίδας, που το συναντάμε στον Αρχίλοχο, σχολιάζει ο Αριστοφάνης, ενώ σε άλλα αρχαία κείμενα έχει τη σημασία του ροπάλου, της τιμωρίας μεταφορικά, του μουσικού οργάνου (είδος μικρού τυμπάνου) στους Κορύβαντες.

Κατά τον Ησύχιο «ήτο το επίσπαστρο της θύρας, ενός κρίκου και το αιδοίο και το καμπύλο ξύλο».

Αναζητώντας την ετοιμολογία της λέξης «ρόπτρο» στα νεότερα λεξικά, την εντοπίζουμε στο ρήμα «ρέπω» που σημαίνει κλίνω προς τα κάτω, κατεβαίνω, γέρνω και πίπτω.

tuerklopfer mit kopf und ring

Όποια και νάναι η απαρχή του ρόπτρου, το στολίδι αυτό της πόρτας ήταν χρησιμότατο για τον σκοπό που κατασκευάστηκε.

Σήμερα ανάμεσα σε δύο κόσμους, τον παλαιόν και τον νέον, ανάμεσα στον έξω και τον μέσα, τον άγνωστο και τον οικείο, τον καλόδεχτο και τον ανεπιθύμητο, παραμένει ένα στοιχείο πολιτισμού. Ένα αντικείμενο παραδοσιακό που αξίζει να συντηρηθεί και να διασωθεί.

Το «επίσπαστρο» της θύρας δεν είναι έμπνευση των συμπατριωτών μας. Ο Όμηρος στο έπος του «Οδύσσεια» α. 441-1, 441-2 γράφει: …βη ρ’ ίμεν εκ θαλάμοιο, θύρην δ’ επέρυσσε κορώνη αργυρέη… που μεταφράζεται «… και εβγήκε από τον θάλαμο, της θύρας σέρνοντας το αργυρό κρικέλι…,

και σε άλλο στίχο του ιδίου έπους η. 90/7, 90 αναφέρει: «… αργύρεον δ’ εφ’ υπερθύριον, χρυσέη δε κορώνη» που θα πει: «… κι είχε κρικέλι ατόφιο μάλαμα κι ανώφλι ατόφιο ασήμι…».

tuerklopfer mit daemon und ring

Τα ρόπτρα, λοιπόν, έχουν τη δική τους ιστορία και η μορφή τους δεν είναι η ίδια που συναντάμε σήμερα, αλλά πέρασαν από πολλά στάδια, μορφές και με διάφορα υλικά κατασκευής.

Οι μορφές των ρόπτρων πολλές και ποικίλες. Χέρια, κρίκοι, κεφαλές ζώων, πουλιά, γυναικεία πρόσωπα, λιτά και απλά ραβδωτά σχήματα συμπληρώνουν ένα πολύ μεγάλο αριθμό ρόπτρων που είχαν να διαδραματίσουν ένα ρόλο στις σχέσεις των ανθρώπων.

Χειροποίητα ή βιομηχανικά, τα ρόπτρα διαγράφουν τη δική τους πορεία μέσα στον χρόνο. Μια πορεία ξεχωριστή και σημαντική γι’ αυτούς που τα χρησιμοποίησαν.

tuerklopfer mit figur

Κάθε χτύπος τους είναι και μια ανάμνηση. Καλή ή κακή, σημασία έχει ότι αυτά τα αντικείμενα συνεχίζουν να γοητεύουν το μάτι, προκαλούν τους συλλέκτες, αρθρώνουν τον δικό τους ήχο. Όμορφο ήχο. Κάποτε απρόσμενο, κάποτε ανήσυχο, καμιά φορά και αναπάντεχο.

Τα ρόπτρα, ακόμα και σήμερα, αποπνέουν μια εσωτερική δύναμη που συγκινεί και ξυπνά αναμνήσεις.

Τα καλλιτεχνικά αυτά δημιουργήματα έχουν δική τους ψυχή και έχουν να διηγηθούν το καθένα τη δική του ιστορία. Καθηλωμένα, καρφωμένα στην καρδιά της εξώθυρας σαν παράσημο υπομονής και εγκαρτέρησης. Σήμερα τα πιο πολλά από αυτά παραμένουν σιωπηλά, δίπλα σε μια επιγραφή «πωλείται οικεία» ή «επικίνδυνη οικοδομή», σκουριασμένα, φθαρμένα και αχρείαστα παρακολουθούν τον καιρό που αλλάζει και αναθυμούνται τα πρόσωπα που πέρασαν το κεφαλόσπιτο.

Στην εποχή μας και αν ακόμα δεν έχουν ρόλο να διαδραματίσουν, παραμένουν ως εικόνα που γοητεύει φωτογράφους, ζωγράφους και συγγραφείς, ποιητές και αρχαιολόγους και όλους όσους δείχνουν σεβασμό σε κάθε παραδοσιακό στοιχείο. Αυτή η σχέση γίνεται πια μαγευτική, ψυχική συγκίνηση και πρόκληση για κάτι σπουδαίο και μεγάλο.

Αυτά τα ξεχωριστά παραδοσιακά και περίτεχνα αντικείμενα εξακολουθούν να κεντρίζουν τις αισθήσεις και να ξυπνούν αναμνήσεις.

Χτύπησε το ρόπτρο
ξαναχτύπησε.
Κανείς δεν είναι μέσα;
Το μετάλλινο χέρι
είναι το δικό του χέρι
κρατάει τη μετάλλινη σφαίρα
χτυπάει την άλλη σφαίρα
επιμένει –
Πόσο θα περιμένουμε
έξω απ’ την πόρτα
κοιτώντας τις νυχιές πάνω στο ξύλο
ώσπου ν’ ανακαλύψουμε το χρέος:
νάναι ωραία η πόρτα
έτσι ακριβώς κλεισμένη;

tuerklopfer mit hand und ring

Για τον συγγραφέα
Ο Ανδρέας Χατζηθωμάς γεννήθηκε στη Λευκωσία το 1950. Σπούδασε στο Πανεπιστήμιο Αθηνών Ιστορία Αρχαιολογία και Νεοελληνική Λογοτεχνία. Εργάστηκε ως καθηγητής στη Μέση Εκπαίδευση Κύπρου και αφυπηρέτησεως Διευθυντής. Διετέλεσε πρόεδρος αρκετών σωματείων και οργανισμών, Διευθυντής της Κυπριακής Βιβλιοθήκης και μέλος του Συμβουλίου Πολιτιστικής Πρωτεύουσας της Ευρώπης Πάφος 2017. Είναι Πρόεδρος της Βιβλιογραφικής Εταιρείας Κύπρου και μέλος του Συμβουλίου PEN, Πρόεδρος Συμβουλίου Στέγης Γραμμάτων και Τεχνών Λευκωσίας. Εξέδωσε 30 βιβλία μεταξύ των οποίων τρεις ποιητικές συλλογές, ευρετήρια περιοδικών, βιβλιογραφίες θεμάτων και προσώπων, μελέτες κ.ά. Δημοσίευσε πολλά άρθρα και κριτικές για βιβλία και εικαστικά. Από το 2015 εκδίδει το περιοδικό Τεχνών και Πολιτισμού Διόραμα.

Κείμενο και φωτογραφίες: Ανδρέας Χατζηθωμάς. Πρωτοδημοσίευση στο περ. Διόραμα, τευχ. 25, Ιούλιος-Αύγουστος 2019.

Αυτή η καταχώρηση είναι διαθέσιμη και στα: Deutsch (Γερμανικά)

Σχολιάστε