Αυτή η καταχώρηση είναι διαθέσιμη και στα: Deutsch (Γερμανικά)
Πρόταση ανάγνωσης για το (δυτικό) Πάσχα: «Το σπίτι στην οδό Παραδείσου». Ένα συναρπαστικό οικογενειακό έπος σχετικά με την ελληνική ιστορία και νοοτροπία. Η Σόφκα Ζινόβιεφ κατόρθωσε, μέσα από την οπτική γωνιά ενός προσεκτικού παρατηρητή, να περιγράψει τις κοινωνικές πληγές των τελευταίων δεκαετιών στα πλαίσια μιας συναρπαστικής και διεξοδικής αφήγησης. Συστήνεται σε όλους όσους θέλουν να μάθουν κάτι παραπάνω για μια χώρα που τους τελευταίους μήνες βρέθηκε στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος. Η Μιχαέλα Πρίντσιγκερ έκανε μερικές σκέψεις για το βιβλίο αυτό.
Όταν η Μοντ μαθαίνει ότι ο άντρας της ο Νικήτας σκοτώθηκε σε αυτοκινητικό δυστύχημα, χάνει τον κόσμο κάτω απ’ τα πόδια της. Δεν μπορεί να καταλάβει για ποιο λόγο οδηγούσε μέσα στη νύχτα σε έναν παραλιακό δρόμο, έξω από την Αθήνα. Ο Νικήτας ήταν ένας άντρας με περίπλοκο παρελθόν. Με την επιστροφή της πεθεράς της, Αντιγόνης, στο πατρικό σπίτι στην οδό Παραδείσου, η Μοντ θα έχει την ευκαιρία να ερευνήσει αυτό το παρελθόν. Θα ανακαλύψει τη σπαρακτική ιστορία μιας νεαρής μητέρας που βρέθηκε παγιδευμένη στη δίνη του Εμφυλίου και αναγκάστηκε να πάρει μια τραγική απόφαση, που άλλαξε για πάντα τη ζωή τη δική της και της οικογένειάς της.
Η ΣΟΦΚΑ ΖΙΝΟΒΙΕΦ γεννήθηκε στο Λονδίνο από πατέρα ρωσικής καταγωγής και μητέρα Αγγλίδα. Σπούδασε κοινωνική ανθρωπολογία στο Πανεπιστήμιο του Κέιμπριτζ και το αντικείμενο της μεταπτυχιακής της εργασίας είχε θέμα τις πτυχές της σύγχρονης ελληνικής κοινωνίας. Είναι συγγραφέας των βιβλίων: ΟΔΟΣ ΕΥΡΙΔΙΚΗΣ (2004) και Η ΚΟΚΚΙΝΗ ΠΡΙΓΚΙΠΙΣΣΑ (2007). ΤΟ ΣΠΙΤΙ ΣΤΗΝ ΟΔΟ ΠΑΡΑΔΕΙΣΟΥ είναι το πρώτο της μυθιστόρημα που κυκλοφορεί από τις Εκδόσεις ΨΥΧΟΓΙΟΣ. Από το 2001 ζει στην Ελλάδα με τον Έλληνα σύζυγό της και τις δύο κόρες τους.
Ποιά είναι η δομή του βιβλίου; Κεντρικός άξονας είναι ένα οικογενειακό μυστικό. Το σημείο έναρξης: ο θάνατος του συζύγου. Το αποκορύφωμα: η αποκάλυψη του μυστικού. Το τέλος: η προοπτική επίλυσης των διαφορών με τη βοήθεια της νέας, της ανερχόμενης γενιάς.
Το μυθιστόρημα αποτελείται από 26 κεφάλαια γραμμένα σε πρώτο πρόσωπο. Σε περίπου 400 σελίδες καταγράφουν την ιστορία τους εναλλάξ η Μοντ, βρετανίδα συγγενής εξ αγχιστείας, και η Αντιγόνη, η μητέρα του συζύγου της Μοντ. Παρελθόν και παρόν αναμειγνύονται και αλληλοσυμπληρώνονται. Έχουμε με τον τρόπο αυτόν δύο γυναικείες εξωτερικές θεωρήσεις της ελληνικής κοινωνίας – αυτήν της μετανάστριας από τη δύση και αυτήν της κομμουνίστριας που ζει στη Μόσχα της Σοβιετικής Ένωσης, όπου την βρίσκει η είδηση για τον θάνατο του γιου της. Τον είχε εγκαταλείψει ελεεινά, όπως το παρουσιάζει το επίσημο οικογενειακό ιστορικό.
Και οι δύο αφηγήτριες είναι μητέρες, και οι δύο είναι χήρες. Η μία είναι νεαρή, η άλλη ηλικιωμένη. Έτσι προκύπτουν δύο διαφορετικές γυναικείες προοπτικές και απόψεις. Και οι δύο είναι ξένες, η Μοντ στην Ελλάδα, η Αντιγόνη στη Σοβιετική Ένωση. Και οι δύο έχουν ενταχθεί: Η Μoντ παντρεύτηκε Έλληνα και έχει δύο παιδιά, η Αντιγόνη παντρεύτηκε Ρώσο, αλλά δεν έχει άλλα παιδιά εκτός από τον Νικήτα. Έχουμε δύο περιπτώσεις γυναικείας μετανάστευσης – τη μια από γάμο και την άλλη για πολιτικούς λόγους.
Το βιβλίο ξεκινά πολύ δυναμικά με το θανατηφόρο δυστύχημα του Νικήτα, του Έλληνα συζύγου της Μoντ. Αυτός το θάνατος προβληματίζει την Μoντ και την κάνει να επιμείνει στη διερεύνηση της οικογενειακής ιστορίας.
Οι δύο «φωνές» μιλούν εναλλάξ, συνυφαίνονται, σχηματίζοντας ένα κείμενο-ιστό (άλλο ένα είδος «γυναικείου» κειμένου). Στο τελευταίο κεφάλαιο έχει τον λόγο η εγγονή «Tig», σύντμηση του «Αντιγόνη» της γιαγιάς της, μέσω επιστολής που συντάσσει. Είναι ένα μήνυμα της νεότερης γενιάς, που είναι έτοιμη να ξεπεράσει το παρελθόν.
Το βιβλίο κλείνει με σημείωμα της συγγραφέως, στο οποίο αφηγείται πώς προέκυψε η ιδέα του βιβλίου, τι την ενέπνευσε, ποιές συναντήσεις και ποιά γεγονότα την οδήγησαν στην πορεία της. Συγκεκριμένα αναφέρει τον επαναπατρισμό της σορού μιας συγγενούς που είχε μεταναστεύσει στη Ρουμανία, γεγονός μέσω του οποίου η συγγραφέας αντιμετωπίζει τα ιστορικά γεγονότα της απωθημένης ιστορίας της ελληνικής αριστεράς. Αυτή η «παλιννόστηση» της συγγενούς στο οστεοφυλάκιο του χωριού καταγωγής –σαράντα χρόνια μετά τον θάνατό της– αποτελεί για την συγγραφέα μια έντονη, ανεξίτηλη εμπειρία.
Στη συνέχεια ακολουθεί μια συνοπτική ιστορία της Ελλάδας από το 1830 μέχρι το 1981 (επί κυβέρνησης ΠΑΣΟΚ), προκειμένου να ενημερωθεί ιστορικά ο γερμανόφωνος αναγνώστης. Υπογραμμίζεται ο ρόλος των Βρετανών στον ελληνικό εμφύλιο πόλεμο. Η Σόφκα Ζινόβιεφ επιμένει στο θέμα αυτό, το προσωποποιεί και το κάνει απτό στο πρόσωπο του «Τζώνη». Δημιουργεί χαρακτήρες με σάρκα και οστά, μεταβάλλοντας με συνέπεια το υλικό που μάζεψε μέσα από συζητήσεις, εμπειρίες και μελέτη σε μια φανταστική ιστορία. Μετά από τα δύο πρώτα βιβλία της που επικεντρώνονται κυρίως στην οικογενειακή ιστορία και σε αυτοβιογραφικά στοιχεία, πραγματοποιεί ένα μεγάλο βήμα προς τη μυθιστορηματική γραφή.
Το «Σπίτι στην οδό Παραδείσου» γράφει για τη σιωπή, την απόκρυψη, την αποφυγή, τη μη ανάδευση του παρελθόντος. Παρόμοια με το μυθιστόρημα της Ιωάννας Καρυστιάνη «Το κουστούμι στο χώμα», που έχει ως θέμα την ιστορία μιας βεντέτας στην Κρήτη, παρουσιάζονται κι εδώ οι γυναίκες ως φύλακες των μυστικών, αλλά και ως τα άτομα που τα αποκαλύπτουν, που λύνουν το μυστήριο, που επιτέλους αρχίζουν να μιλούν γι αυτό: γυναίκες στο ρόλο της μαίας, εκείνης που βοηθά στον τοκετό της αλήθειας, ως νοσοκόμες και νοσηλεύτριες που φροντίζουν τις πληγές και κινούν τη διαδικασία επούλωσης, που μετατρέπουν τη σιωπή σε ομιλία.
Σε πολλές κοινωνίες η σιωπή αποτελεί συνιστώσα της δομής της, συχνά ένα είδος κώδικα τιμής, όπως η «ομερτά» στον κόσμο της μαφίας: στον γερμανόφωνο χώρο είναι οι ιστορίες θυτών και θυμάτων στον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο και οι βιασμοί από Ρώσους στρατιώτες, τα μεγάλα κοινωνικά τραύματα όπως οι μαζικοί φόνοι των Αρμενίων, όπου μόλις τα εγγόνια και τα δισέγγονα αρχίζουν να αναζητούν τις ιστορίες, να τις επεξεργάζονται, να τις καταγράφουν και να τις μεταμορφώνουν σε μυθοπλασίες.
Ακόμη και στην Ελλάδα αποσιωπούνται πολλά. Στο «Σπίτι στην οδό Παραδείσου» είναι η ιστορία των αριστερών μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, οι διώξεις τους, η εξορία και η διασπορά τους στην ανατολική Ευρώπη. Υπήρξε μια ρωγμή που διασπούσε την κοινωνία για δεκαετίες μετά τον εμφύλιο πόλεμο. Στο μυθιστόρημα της Ζινόβιεφ δεν μάχονται μεταξύ τους οι αδελφοί, αλλά οι αδελφές.
Ο σφοδρή αρχή του μυθιστορήματος, ο θάνατος του συζύγου, δεν είναι άλλο από σιωπή: το θύμα δεν μπορεί να μιλήσει για τα αίτια του δυστυχήματος, δεν μπορεί να δώσει απαντήσεις στα ερωτήματα που αναδεύει ο θάνατός του. Απάντηση μπορεί να δώσουν μόνο γράμματα και άλλες γραπτές σημειώσεις. Με το θανατηφόρο δυστύχημα –δηλαδή την έναρξη της αιώνιας σιωπής– μπαίνουν σε κίνηση πολλά και εξελίσσονται. Ο θάνατος αποτελεί μια βαθιά τομή στη ζωή της οικογένειας και θέτει ξαφνική τα πάντα υπό αμφισβήτηση.
Η Σόφκα Ζινόβιεφ γνωρίζει από κοντά την Αθήνα και τη Μόσχα, τις δύο πόλεις που περιγράφει. Τον μέλλοντα σύζυγό της τον συνάντησε στη Μόσχα, όπου και έζησε για μεγαλύτερο χρονικό διάστημα. Ήδη ως φοιτήτρια της κοινωνικής ανθρωπολογίας βρέθηκε στη δεκαετία του ’80 στην Ελλάδα για ερευνητικούς σκοπούς. Ακόμα και τότε ήρθε αντιμέτωπη με τις μακροπρόθεσμες συνέπειες του τραυματικού εμφύλιου πόλεμου και το ντεζαβού της στρατιωτικής δικτατορίας 1967-74. Όταν μετακόμισε στην Αθήνα στις αρχές της δεκαετίας του 2000 μίλησε με γυναίκες που τα έζησαν όλα αυτά, άκουσε τις εξιστορήσεις τους και διάβασε ιστορικό υλικό, που το μετέτρεψε καλοδουλεμένο σε λογοτεχνία.
Η αφηγηματική σκοπιά της Μοντ –η οποία, ερχόμενη από άλλο τόπο, είναι επιπρόσθετα και πολιτιστικά ξένη και βρίσκεται αντιμέτωπη με πολλούς κοινωνικούς γρίφους– κάνει την περίπλοκη ιστορία της σύγχρονης ελληνικής κοινωνίας διαφανέστερη για τους μη Έλληνες αναγνώστες.
Στο σημείο αυτό τίθεται το ερώτημα: εάν το βιβλίο είχε γραφτεί από Έλληνα ή Ελληνίδα, θα μεταφραζόταν; Το γεγονός ότι γράφτηκε στα αγγλικά είναι επωφελές για την περαιτέρω διάδοσή του και σε άλλες γλώσσες. Ένα γραμμένο στα ελληνικά μυθιστόρημα, όσο καλό και να ήταν, θα είχε ανυπέρβλητα μεγαλύτερες δυσκολίες να κινήσει το ενδιαφέρον των εκδοτών.
Αναρωτιέται κανείς: είναι η ομφαλοσκοπία ιδιαίτερα ανεπτυγμένη στην Ελλάδα; Το βιβλίο της Άλκης Ζέη «Η αρραβωνιαστικιά του Αχιλλέα», όπου για πρώτη φορά ακούγεται μια γυναικεία φωνή να μιλά για την εξορία της αριστεράς, είναι έξω από το ελληνικό πολιτιστικό κύκλωμα πιο δύσκολο να κατανοηθεί απ’ ό,τι το βιβλίο της Ζινόβιεφ. Γιατί; Επειδή η αφηγηματική προοπτική είναι μια άλλη: υπάρχει μια προοπτική εκ των έξω και μιαν άλλη εκ των έσω. Και ακόμη και στην προοπτική εκ των έξω απαιτούνται τρία προσαρτήματα για να διαφωτίσουν τον αναγνώστη: το σημείωμα της συγγραφέως, το ιστορικό περίγραμμα και οι ευχαριστίες της.
Αλλά αποτελεί, μετά την τεράστια επιτυχία του βιβλίου «Ελένη» του Νίκου Γκατζογιάννη, ένα ακόμη βήμα στην κατεύθυνση της επεξεργασίας μιας οδυνηρής εποχής, η οποία μπορεί να εξηγήσει πολλές ιδιαιτερότητες της σημερινής ελληνικής κοινωνίας.
Κείμενο: Μιχαέλα Πρίντσιγκερ. Μετάφραση: Α. Τσίγκας. Φωτό: Μιχαέλα Πρίντσιγκερ©diablog.eu
Αυτή η καταχώρηση είναι διαθέσιμη και στα: Deutsch (Γερμανικά)