Αυτή η καταχώρηση είναι διαθέσιμη και στα: Deutsch (Γερμανικά)
Ο Κρίστιαν Γκόνζα συνεχίζει την έρευνά του σχετικά με τις επενδύσεις και τις δραστηριότητες τής Austria Tabak στην Ελλάδα. Και πάλι το παρελθόν ρίχνει μεγάλες σκιές στο παρόν. Διαβάστε πόσο γρήγορα μπορούν επιτυχημένες εμπορικές σχέσεις σε καιρό πολέμου να γίνουν επίμαχο θέμα. Οι απεικονίσεις των καπναποθηκών προέρχονται από ένα φωτογραφικό project του Καμίλο Νόλλας. Διαβάστε το μέρος Α´ του άρθρου εδώ.
Η εξέχουσα θέση του καπνού στο διμερές εμπόριο φαίνεται καθαρά στη συμφωνία που υπογράφηκε το 1933 σχετικά με τη ρύθμιση των χρηματικών συναλλαγών «δια της οδού του κλίρινγκ». Από το 1933 και εξής, οι εμπορικές πράξεις διενεργούνταν μέσω των λογαριασμών της αυστριακής και της ελληνικής Κεντρικής Τράπεζας. Τα ποσά συμψηφίζονταν και στους εξαγωγείς εξοφλούνταν μονάχα η διαφορά, με βάση μια διακρατικά συμφωνημένη συναλλαγματική ισοτιμία.
Αυτό εξοικονομούσε πολύτιμο συνάλλαγμα, δημιουργούσε για τους Αυστριακούς μια αγορά εξαγομένων εμπορευμάτων και σχημάτισε στα χρόνια της παγκόσμιας οικονομικής κρίσης μιαν ασπίδα κατά του πληθωρισμού. Υπήρχαν τρεις τραπεζικοί λογαριασμοί:
1. Ο «λογαριασμός του καπνού» βάσει σύμβασης μεταξύ της Οργάνωσης Αγορών και της Τράπεζας της Ελλάδος,
2. ένας λογαριασμός για όλες τις υπόλοιπες εταιρείες και τις εμπορικές τους συναλλαγές και
3. ένας λογαριασμός για παλιά χρέη.
Αυτού του είδους η συμφωνία συμψηφισμού ήταν παρεμπιπτόντως κεντρικό στοιχείο και της γερμανικής εμπορικής πολιτικής· η συμφωνία μεταξύ της χιτλερικής Γερμανίας και της Ελλάδας το 1936 εδραίωσε την θέση της Γερμανίας ως σημαντικότερου εμπορικού εταίρου της Ελλάδας.
Η Austro-Hellénique, έχοντας πάντοτε έναν Αυστριακό και έναν Έλληνα διευθυντή, εισήγαγε το 1928, τον πρώτο χρόνο λειτουργίας της, 2 εκατομμύρια κιλά καπνό στην Αυστρία, ενώ το 1930 έφτασαν κιόλας τα 4,5 εκατομμύρια κιλά. Τα επόμενα χρόνια οι εισαγωγές μειώθηκαν σημαντικά λόγω της παγκόσμιας οικονομικής κρίσης. Το 1940, εν μέσω πολέμου, οι εισαγωγές σκαρφάλωσαν πάλι στα εκπληκτικά 4 εκατομμύρια. κιλά, για να φτάσουν το 1941, τη χρονιά της γερμανικής εισβολής στην Ελλάδα, τα 6,5 εκατομμύρια κιλά.
Η Austro-Hellénique έκανε κατά το έτος αυτό τον μεγαλύτερο τζίρο στην ιστορία της, αλλά και για την Austria Tabakwerke το 1941 υπήρξε γενικά μια από τις καλύτερες χρονιές. Με αυτές τις στατιστικές ερχόμαστε τώρα στην περίοδο της Κατοχής. Στο μεταξύ έχει προηγηθεί άλλη μια προσάρτηση, αυτή της Αυστρίας από τη Γερμανία το 1938. Μια από τις συνέπειες ήταν και η μετατροπή του αυστριακού Μονοπωλίου Καπνού σε ανώνυμη εταιρεία που ανήκε, με την επωνυμία Austria Tabakwerke AG, 100% στο γερμανικό Ράιχ.
Το μονοπώλιο καταργήθηκε τύποις, στην πραγματικότητα όμως η εταιρεία παρέμεινε κυρίαρχη στην «Όστμαρκ», όπως ονομαζόταν η τέως Αυστρία στο Τρίτο Ράιχ. Η εταιρεία διατήρησε μάλιστα τη λέξη «Austria» στον ονομασία της, ακριβώς όπως και η Austro-Hellénique, η δομή της οποίας έμεινε αμετάβλητη στην Ελλάδα – μόνο που τώρα ήταν πλέον υπό την σκέπη του γερμανικού Ράιχ.
Τον Οκτώβριο του 1940 η Ιταλία επιτέθηκε στην Ελλάδα, τον Απρίλιο του 1941 επιτέθηκε και η Γερμανία για να βοηθήσει τους Ιταλούς. Μετά τη νίκη τους, οι Γερμανοί εκμεταλλεύτηκαν τη δύναμη των όπλων προβαίνοντας σε εκτενείς κατασχέσεις ελληνικών πρώτων υλών και εμπορευμάτων, μεταξύ των οποίων και το συνολικό απόθεμα καπνού, όπως προκύπτει από μια ανακοίνωση της γερμανικής 12ης Ανώτατης Στρατιωτικής Διοίκησης με ημερομηνία την 27η Απριλίου 1941: οι αποθηκευμένες ποσότητες καπνού, αλλά και όσα καπνά βρίσκονταν ακόμη στις αποθήκες των παραγωγών, πέρασαν στην ιδιοκτησία του γερμανικού Ράιχ.
Επρόκειτο για περίπου 80.000 τόνους, το οποίο σημαίνει ότι η Austria Tabakwerke έλαβε περίπου το 8% της λείας για εκείνο το έτος. Η κατάσχεση αυτή εμπόδισε τα βουλγαρικά στρατεύματα να επιτάξουν από την πλευρά τους τα καπνά. Η Βουλγαρία, η οποία είχε επιτρέψει την ελεύθερη διέλευση των γερμανικών στρατευμάτων από τα εδάφη της χωρίς να κηρύξει τον πόλεμο στην Ελλάδα, απέκτησε με την Ανατολική Μακεδονία και την Ανατολική Θράκη την πολυπόθητη σύνδεση με την Μεσόγειο. Η Ελλάδα όμως έχασε έτσι από τη μια μέρα στην άλλη τη μισή καπνοπαραγωγή της και τα δύο τρίτα των εσόδων της από αυτήν.
Οι Έλληνες καπνέμποροι έχασαν το εμπόρευμά τους και οι παραγωγοί τσιγάρων την πρώτη τους ύλη. Οι Ελληνοεβραίοι καπνέμποροι έχασαν το εμπόρευμα και τις καπναποθήκες τους, οι οποίες απαλλοτριώθηκαν από τους Βούλγαρους, και οι περισσότεροι έχασαν το 1943 στο στρατόπεδο εξόντωσης Τρεμπλίνκα και τη ζωή τους. Η Austro-Hellénique όμως δεν είχε τίποτε να φοβηθεί από τους Βούλγαρους κι έτσι οργάνωσε από κοινού με την οιονεί μονοπωλιακή Reemtsma της Γερμανίας την μεταφορά των καπνών. Η ιστορία της Reemtsma κατά την περίοδο εκείνη είναι λίγο πολύ γνωστή, όχι όμως και αυτή της Austria Tabak. Σε όλες τις μετέπειτα αναφορές, είτε της ίδιας της επιχείρησης είτε σε μελέτες σχετικές με αυτή, το κεφάλαιο αυτό αφέθηκε στο σκοτάδι.
Τα αρχεία των εμπορευματικών του καπνεργοστασίου στο Χάινμπουργκ δεν έχουν πολύ καιρό που βρίσκονται στα αρχεία του αυστριακού κράτους. Το 2013 υπήρχε μόνο πρόσβαση στα βιβλία πρωτοκόλλων, τα υπόλοιπα στοιχεία ήταν ακόμη υπό επεξεργασία. Με μια πρώτη ματιά είναι εκπληκτικό, το πόσος καπνός μεταφέρθηκε από την Austro-Hellénique στο Χάινμπουργκ τον Νοέμβριο και τον Δεκέμβριο το 1940, όταν ήδη μαινόταν ο ελληνοϊταλικός πόλεμος. Στις 14.6.1941 έχουμε την εξής καταχώρηση: «Οδηγίες σχετικά με την παραλαβή αφιχθέντων ξένων ελληνικών καπνών».
Στις 24.6.: «6 βαγ. ελληνικών καπνών για την ετ. Reemtsma Hamburg στην ετ. Albert Schäfer (…)». Στα ακόλουθα χρόνια του πολέμου ο ελληνικός καπνός μπορούσε να μεταφερθεί στο Ράιχ μόνο μέσω των βουλγαρικά κατεχόμενων εδαφών, και γι’ αυτό η Οργάνωση Αγορών ίδρυσε μια θυγατρική εταιρεία που δρούσε στην Καβάλα. Μετά την αποχώρηση των Γερμανών από την Ελλάδα το φθινόπωρο του 1944 και μέχρι το τέλος του πολέμου, διακόπηκε κάθε επαφή μεταξύ της κεντρικής έδρας και της Austro-Hellénique.
Η Austria Tabak ξανάρχισε το 1945 με γοργούς ρυθμούς την παραγωγή παρά την χαώδη κατάσταση και τις καταστροφές, αλλά της έλειπε η πρώτη ύλη, ο καπνός. Τα αποθέματα είχαν εξαντληθεί κι ο καπνός διανεμόταν με δελτίο, όπως εξάλλου και στον πόλεμο μετά το 1942 – διαδικασία στην οποία, παρεμπιπτόντως, οι γυναίκες υφίσταντο διακρίσεις. Οι άνδρες δικαιούνταν έως το 1947 τη διπλάσια ποσότητα τσιγάρων, όπως προκύπτει και από την έκθεση πεπραγμένων της Austria Tabakwerke.
Η νέα Αυστρία είχε έλλειψη συναλλάγματος, γι αυτό και επανήλθε η παλιά πρακτική του ανταλλακτικού εμπορίου, που ονομαζόταν τώρα αντισταθμιστικό εμπόριο. Γίνονταν ανταλλαγές εμπορευμάτων γιατί δεν υπήρχαν χρήματα. Η Οργάνωση Αγορών συνήψε το 1946 περίπου 2000 συναλλαγές αντισταθμιστικού εμπορίου. Το μεγαλύτερό της «ντιλ» το πέτυχε το 1947 – με την Ελλάδα. Σε απευθείας διαπραγματεύσεις με το ελληνικό υπουργείο οικονομικών εξασφάλισε 1 εκατομμύριο κιλά καπνού.
Ήταν και μια πολιτική επιτυχία αν αναλογιστεί ότι οι αυστριακές ιδιοκτησίες παρέμειναν κατασχεμένες και εκείνη τη χρονιά από το ελληνικό κράτος και ότι οι διπλωματικές σχέσεις μεταξύ των δύο κρατών ξανάρχισαν μόλις το 1948.
Το μονοπώλιο επανήλθε, η Austro-Hellénique ξανάρχισε τις εργασίες της, η εμφάνιση όμως των αμερικανικών χαρμανιών στις μάρκες Camel, Lucky Strike και Marlboro, περιόρισαν κατά πολύ το ποσοστό των καπνών ανατολικού τύπου στην παγκόσμια αγορά. Η ζήτηση των ελληνικών καπνών ανατολικού τύπου είχε υποχωρήσει έντονα στην αυστριακή αγορά. Οι υπάλληλοι της Οργάνωσης Αγορών μεταλλάχτηκαν σε εμπόρους στα διεθνή χρηματιστήρια εμπορευμάτων, τα οποία πουλούσαν τα καπνά σε παγκόσμια κλίμακα.
Στα μέσα της δεκαετίας του ΄90 η Austria Tabak ξεπούλησε το παράρτημά της με την τόσο πλούσια παράδοση στην Dimon Corp. (μετέπειτα Alliance One). Το 1995, με την ένταξη της Αυστρίας στην Ε.Ε., άρθηκε το μονοπώλιο καπνού της Austria Tabak, το 2001 η εταιρεία πουλήθηκε στον όμιλο Gallaher και σήμερα ανήκει στην Japan Tobacco International (JTI), χωρίς να γίνεται όμως παραγωγή στην Αυστρία. Το 2009 έκλεισε το καπνεργοστάσιο στην πόλη Λιντς της βόρειας Αυστρίας, το 2011 έκλεισε και αυτό στο Χάινμπουργκ.
Επίλογος: Η Γερμανία και η Ελλάδα συμφώνησαν το 1961 στην καταβολή αποζημίωσης στους Έλληνες καπνεμπόρους και ο διακανονισμός επικυρώθηκε τελικά το 1967 με τον ελληνικό νόμο 56/1967. Διατέθηκαν 4,8 εκατομμύρια μάρκα· χρήματα πήραν οι ιδιοκτήτες που «κατά την περίοδο της Κατοχής, δηλ κατά τα έτη 1941-1944, υπέστησαν ζημίαν εις ίδιον αυτών εμπορικόν κεφάλαιον δι’ αφαιρέσεως ή εξαναγκαστικής πώλησις εμπορικών καπνών των παρά των γερμανικών αρχών Κατοχής ή παρά των εντεταλμένων εκ μέρους τούτων γερμανικών εμπορικών οίκων ή αντιπροσώπων αυτών (…)».
Η Καβάλα είναι σήμερα γεμάτη με παλιές, άδειες καπναποθήκες, μερικές εκ των οποίων έχουν ανακαινιστεί με υποδειγματικό τρόπο· ποιος όμως να τις συντηρήσει; «Δεν μπορούν να γίνουν όλες πολιτιστικά κέντρα», είπε δηκτικά ένας από τους ιδιοκτήτες πίνοντας κοκτέιλ μετά το συνέδριο. Οι αμερικανικές ποικιλίες και η ευρωπαϊκή γεωργική πολιτική έχουν μειώσει την παραγωγή καπνού στην χώρα των μανιωδών καπνιστών, ενώ δεκάδες χιλιάδες Έλληνες αγρότες αναγκάστηκαν να αναζητήσουν πιο προσοδοφόρα καλλιεργήσιμα προϊόντα – δεν θρήνησαν όλοι τον χαμό των εύθραυστων φύλλων:
Ο παλιός μου συνάδελφος Λάζαρος, ο οποίος κατάγεται από προσφυγική οικογένεια κοντά στη Δράμα, θυμάται και σήμερα ακόμη με τρόμο το πώς τον σήκωναν οι δικοί του στις δύο, τρεις τα ξημερώματα όταν ήταν παιδί, για να πάνε να τρυγήσουν καπνόφυλλα, που εκείνη την ώρα είναι μαλακά και υγρά.
Κι όμως: η Ελλάδα παρέμεινε καπνοπαραγωγός χώρα. Το 2013 παρήγαγε 19.000 τόνους καπνά ανατολικού τύπου –άλλες ποικιλίες δεν καλλιεργούνται πια– εκ των οποίων τα δύο τρίτα καπνίζονται αρειμανίως στην ίδια την Ελλάδα.
Φωτό: Καμίλο Νόλλας. Κείμενο: Christian Gonsa. Μετάφραση: Μαριάννα Χάλαρη. Διαβάστε το μέρος Α´ του άρθρου εδώ.
Παραπομπές σε περαιτέρω βιβλιογραφία/πηγές:
– BGBl. (Εφημερίδα Νομοθεσίας της Δημοκρατίας της Αυστρίας) 432/1933: ανταλλαγή διακοινώσεων μεταξύ της Δημοκρατίας της Αυστρίας και της Ελληνικής Δημοκρατίας σχετικά με τη ρύθμιση των χρηματικών συναλλαγών.
– Αρχεία του Αυστριακού Κράτους: OeStA/FHKA SUS Tabak Hb, 1882-1968. Καπνεργοστάσιο Χάινμπουργκ, Κάτω Αυστρία: αρχεία πρωτοκόλλων 1940, 1941.
– Εφημερίς της Κυβερνήσεως (Τεύχος Πρώτον) 146/25.8.1967: Αναγκαστικός νόμος 56/1967 («Περί κυρώσεως της εν Βόννη υπογραφείσης την 8ην Δεκεμβρίου 1961 μεταξύ της Ελλάδος και της Ομοσπονδιακής Δημοκρατίας της Γερμανίας Συμφωνίας δια τον διακανονισμόν απαιτήσεων της Ελληνικής Κυβερνήσεως ή Ελλήνων υπηκόων δι’ αφαιρεθέντα καπνά.»)
– R. Dauber jun.: 40 Jahre Rohtabak. Hrg.: Austria Einkaufsorganisation der ATW-AG, Wien 1967. [(γερμ.) Ρ. Ντάουμπερ νεότ.: 40 χρόνια ακατέργαστος καπνός, έκδοση της Austria Tabakwerke AG, Βιέννη 1967]
– Ξανθίππη Κοτζαγεώργη-Ζυμάρη: Η βουλγαρική κατοχή στην Ανατολική Μακεδονία και στη Θράκη 1941-1944. Θεσσαλονίκη 2002. (Λεπτομερής μελέτη σχετικά με την βουλγαρική κατοχή στις προαναφερθείσες περιοχές, ανατύπωση της γερμανικής διαταγής σχετικά με την κατάσχεση καπνών της γερμανικής 12ης Ανώτατης Στρατιωτικής Διοίκησης, Ομοσπονδιακά Αρχεία BArch RH 20-12)
– Rudolf Reiter: Geschichte der Austria Tabakwerke AG vorm. österreichische Tabakregie von 1939-1970. Diss. Wien 1980. [(γερμ.) Ρούντολφ Ράιτερ: Ιστορία της Austria Tabakwerke AG, πρώην αυστριακό Μονοπώλιο Καπνού, 1939-1970. Διδακτορική διατριβή. Βιέννη 1980.)]
– Die Austria Tabakwerke A.G. vorm. Österreichische Tabakregie berichtet über ihre Tätigkeit im Jahre 1947. Wien 1948. [(γερμ.) Η Austria Tabakwerke AG, πρώην αυστριακό Μονοπώλιο Καπνού, εκθέτει τα πεπραγμένα της εν έτει 1947. Βιέννη 1948.]
– Ιστοσελίδα του συνεδρίου Tobacco Roads: Technology Transfer in the Tobacco Industry during the Early Twentieth Century, 5-7 July 2013, Kavala, Greece (https://tobaccoroads2013.ntua.gr/)
Αυτή η καταχώρηση είναι διαθέσιμη και στα: Deutsch (Γερμανικά)