Τα κατακερματισμένα ειδώλια

Άρθρο του Κρίστιαν Γκόνζα

Αυτή η καταχώρηση είναι διαθέσιμη και στα: Deutsch (Γερμανικά)

Στον Κάβο και στο Δασκαλιό ανακαλύφθηκε το πρώτο κέντρο λατρείας του Αιγαίου – τα πολυάριθμα ευρήματα αλλάζουν την εικόνα μας για τον Kυκλαδικό Πολιτισμό. Σε αυτή και στην επόμενη ανάρτηση το diablog.eu θα εμβαθύνει στον πολιτισμό αυτόν. Τώρα από τη σκοπιά της αρχαιολογικής έρευνας, την επόμενη φορά μέσα από τη λογοτεχνία – το μυθιστόρημα του Αιμίλιου Σολωμού «Ημερολόγιο μιας απιστίας» (τίτλος στα γερμανικά «Im Sternbild der Kykladen»/Στον αστερισμό των Κυκλάδων) που τιμήθηκε το 2013 με το Βραβείο λογοτεχνίας της ΕΕ.

Ο πρώτος αρχαιολόγος που επισκέφτηκε την Κέρο το 1963 δεν μπόρεσε να συγκρατήσει τα δάκρυά του. Φήμες για λαθρανασκαφές και αρχαιοκαπηλία στις Μικρές Κυκλάδες, νότια της Νάξου, είχαν φτάσει στην ελληνική Αρχαιολογική Υπηρεσία και ο νεαρός τότε αρχαιολόγος Χρίστος Ντούμας στάλθηκε για να επιθεωρήσει τη λεηλατημένη περιοχή του Κάβου στο βορειοδυτικό άκρο του ανεμόδαρτου αγαιοπελαγίτικου νησιού. Το θέαμα που αντίκρυσε ήταν τρομακτικό: αναμοχλευμένα χώματα, θρυμματισμένα αγγεία από πηλό και μάρμαρο, κατακερματισμένα μαρμάρινα ειδώλια – ό,τι είχε απομείνει προφανώς από τη σύληση και την καταστροφή ενός κυκλαδικού νεκροταφείου της πρώιμης Εποχής του Χαλκού.

Kykladenidole_1
Κυκλαδικά ειδώλια, ©Monika Hoffmann reise-zikaden.de, Αρχαιολογική Κρατική Συλλογή Μονάχου

Μετά τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο τα γυναικεία ως επί το πλείστον ειδώλια με τα διπλωμένα χέρια, φτιαγμένα από έντεχνα λειασμένο μάρμαρο –σήμα κατατεθέν του πολιτισμού του Αιγαίου κατά την τρίτη π. Χ. χιλιετία– είχαν γίνει ανάρπαστα στους συλλεκτικούς κύκλους: Θεωρούνταν ως η ιδεώδης πραγμάτωση της αφαιρετικής αντίληψης περί τέχνης που πρέσβευε ο μοντερνισμός.

Οι αρχαιολόγοι επιδίδονταν στη συστηματοποίηση των ειδών και των τεχνοτροπιών και, εμπνευσμένοι από τον ήλιο και την ασύγκριτη ομορφιά των αρχαιολογικών τόπων, εκθείαζαν το «Πνεύμα του Αιγαίου», που έβρισκε την έκφρασή του στους σιωπηλούς μάρτυρες της μακρινής αυτής εποχής. Οι τιμές των έργων ανέβαιναν στα ύψη, οι έμποροι προέβαιναν σε λαθρανασκαφές κατά συρροήν. Στην περίπτωση της Κέρου έδρασε ο σεσημασμένος αρχαιοκάπηλος Νικόλαος Κουτουλάκης, ο οποίος διοχέτευσε στην αγορά ένα πλήθος θραυσμένων μαρμάρινων ειδωλίων, που αργότερα έγιναν γνωστά ως «ο θησαυρός της Κέρου».

Keros from sea_McDonald
Κέρος, ©McDonald Institute for Archaeological Research

Ωστόσο η καταστροφή των ειδωλίων δεν οφείλεται στην αρχαιοκαπηλία, όπως απέδειξαν με βεβαιότητα οι ανασκαφές των ετών 2006 έως 2008. Μια ομάδα ερευνητών, υπό την καθοδήγηση του Κόλιν Ρένφριου, που θεωρείται αυθεντία για τις Κυκλάδες, εντόπισε σε απόσταση 150 μέτρων από την ήδη ανεσκαμμένη θέση ένα δεύτερο, ασύλητο χώρο απόθεσης της Κυκλαδικής περιόδου. Πρόκειται για έναν αρχαιολογικό θρίαμβο: Εκτός από χιλιάδες όστρακα αγγείων από πηλό και μάρμαρο ήρθαν στο φως και εκατοντάδες ειδώλια, στο σύνολό τους σπασμένα. Ανθρώπινα οστά δεν βρέθηκαν σε αυτό τον ειδικό χώρο απόθεσης στα νότια του νησιού, γεγονός που αποκλείει την περίπτωση να ήταν νεκροταφείο.

(c)KlinarJo_108
©Johanna Klinar, British Museum

Καθίσταται πλέον προφανές ότι για τους ανθρώπους της κυκλαδικής εποχής τα ειδώλια δεν αποτελούσαν αντικείμενα τέχνης αλλά λατρείας. Τα αγαλματίδια αυτά λοιπόν είχαν καταστραφεί από τους ίδιους τους δημιουργούς τους. Τα περισσότερα από τα ειδώλια είχαν κατακερματιστεί προηγουμένως σε άλλα μέρη, κυρίως στη Νάξο, και στη συνέχεια οι νησιώτες τα μετέφεραν με πλοιάρια στην Κέρο, έναν τόπο μεγίστης λατρευτικής σημασίας για το Αρχιπέλαγος των Κυκλάδων. Ο αριθμός των ευρημάτων είναι τεράστιος: 580 περίπου σπασμένα ειδώλια καταμετρήθηκαν στο χώρο απόθεσης του νότου, ενώ σ’ αυτά πρέπει να προστεθούν και τα 500 της λεηλατημένης περιοχής.

04-kykladen
©Monika Hoffmann reise-zikaden.de, Αρχαιολογική Κρατική Συλλογή Μονάχου

Η δεύτερη έκπληξη ήταν τα ευρήματα στο Δασκαλιό, μια κωνοειδή νησίδα σε απόσταση 90 περίπου μέτρων από τον Κάβο, η οποία εκείνη την εποχή ήταν συνδεδεμένη με την περιοχή των ανασκαφών μέσω μιας στενής λωρίδας γης (στον πρώτο τόμο από τις πέντε προγραμματισμένες δημοσιεύσεις των ανασκαφών: „The Settlement of Daskalio“, McDonalds Institute, University of Cambridge 2013).

Dhasaklio_McDonald
Δασκαλιό, ©McDonald Institute for Archaeological Research

Στη θέση αυτή εντοπίστηκε πυκνή εγκατάσταση που χρονολογείται μεταξύ 2750 και 2300 π. Χ. Περιελάμβανε 300 έως 500 κατοίκους, δεν ήταν όμως σε χρήση όλο το χρόνο. Σύμφωνα με τα συμπεράσματα των ανασκαφέων, εδώ συγκεντρώνονταν οι κάτοικοι των Κυκλάδων προκειμένου να τελέσουν στη συνέχεια τις λατρευτικές ταφές τους στον Κάβο. Τον υπόλοιπο καιρό στον ιερό χώρο έμεναν μόνο οι «φύλακες».

06 - kykladen
©Monika Hoffmann reise-zikaden.de, Αρχαιολογική Κρατική Συλλογή Μονάχου

Την ιδιαιτερότητα του χώρου υπογραμμίζει η ανακάλυψη μιας μεγάλης αίθουσας στην κορυφή του λόφου της νησίδας, όπου είχαν εναποτεθεί μεγάλες ποσότητες από στρογγυλά βότσαλα. Τα βότσαλα αυτά τα συνέλεγαν προφανώς οι επισκέπτες σε άλλα νησιά και τα έφερναν για απόθεση στην «αίθουσα», στο ιερό του Δασκαλιού. Τέτοια βότσαλα συναντά κανείς σε κυκλαδικά νεκροταφεία, καθώς και στη μινωική Κρήτη – έχουν μια άγνωστη σ’ εμάς συμβολική σημασία. Όλες οι ενδείξεις συγκλίνουν στο ότι η αίθουσα συνιστά πρόδρομο ιερών όπως αυτό της Αγίας Ειρήνης στην Κέα, τα ιερά κορυφής της Κρήτης – και το ιερό νησί του αρχαίου κόσμου, τη Δήλο.

Οι ανασκαφείς δεν μπορούσαν να πιστέψουν ότι οι μαρμαρόλιθοι που χρησιμοποιήθηκαν για την κατασκευή της αίθουσας και των υπόλοιπων κτιρίων προέρχονταν από τη Νάξο. Στο Δασκαλιό δηλαδή μεταφέρονταν δια θαλάσσης ποσότητες δομικού υλικού των οποίων το βάρος αντιστοιχεί δίχως άλλο σε εκείνο των λίθων που χρησιμοποιήθηκαν για την κατασκευή του μνημειώδους ιερού του Stonehenge στην Αγγλία, χτισμένου την ίδια περίπου περίοδο.

Anastasia Marangou, Harfenspieler, Keros
Ο αρπιστής της Κέρου, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο Αθηνών, ©Αναστασία Μαραγκού

Η Κέρος, όντας σε απόσταση αναπνοής από το Άνω και Κάτω Κουφονήσι, τις ομορφότερες αμμουδιές του Αιγαίου, έχει κηρυχτεί από την Αρχαιολογική Υπηρεσία απαγορευμένη ζώνη. Πράγματι, το νησί κρύβει ακόμα πολλά μυστικά. Επιφανειακές έρευνες οδήγησαν στον εντοπισμό δύο ακόμα ανεξερεύνητων οικισμών και τάφων της κυκλαδικής περιόδου – ήδη τον 19ο  αιώνα είχαν βρεθεί εδώ δύο από τα διασημότερα ειδώλια, ο «αρπιστής» και ο «αυλητής», που βρίσκονται σήμερα στο Αρχαιολογικό Μουσείο της Αθήνας. Η υλική προέλευση της συμβολικής σημασίας του Κάβου και του Δασκαλιού παραμένει σκοτεινή, οι εκάστοτε υποθέσεις ξεκινούν από το εμπορικό κέντρο και φτάνουν μέχρι την «μαγική» τέχνη της μεταλλουργίας.

Anastasia Marangou_Doppelflötenspieler, Keros echt
Ο φλαουτίστας της Κέρου, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο Αθηνών, ©Αναστασία Μαραγκού

Μέχρι πριν λίγα μόλις χρόνια έπρεπε να αποδεχτούμε μετά λύπης ότι ο Κυκλαδικός Πολιτισμός δεν μας αποκαλύπτεται παρά μόνο ως ένας πολιτισμός νεκροπόλεων, ενώ οι οικισμοί έχουν μάλλον χαθεί για πάντα. Τα ευρήματα στο Δασκαλιό – όπως κι εκείνα στη Μαρκιανή της Αμοργού, στο Σκάρκο της Ίου, στο Στρόφιλα της Άνδρου, στη Φτελιά της Μυκόνου, διαμορφώνουν μια εντελώς διαφορετική εικόνα για την ιστορία και την προϊστορία των τολμηρών θαλασσοπόρων που η ακτινοβολία τους έφτανε ως την ηπειρωτική Ελλάδα, την Κρήτη και τα μικρασιατικά παράλια. Είναι η εικόνα μιας κοινωνίας θαλασσοπόρων με σύνθετη πολιτική οργάνωση που έθεσε τα θεμέλια για τον ακμαίο πολιτισμό του Αιγαίου κατά τη δεύτερη χιλιετία.

Κείμενο: Christian Gonsa, πρωτοδημοσίευση στην Αυστριακή εφημερίδα “Die Presse” 2014. Μετάφραση: Έλενα Παλλαντζά. Φωτό: Johanna Klinar (British Museum), Αναστασία Μαραγκού (Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο Αθηνών), Monika Hoffmann, reise-zikaden.de (Αρχαιολογική Κρατική Συλλογή Μονάχου), McDonald Institute of Archaeological Research

Cover Emilios Solomou, letzte Fassung

Αυτή η καταχώρηση είναι διαθέσιμη και στα: Deutsch (Γερμανικά)

Σχολιάστε