Αυτή η καταχώρηση είναι διαθέσιμη και στα: Deutsch (Γερμανικά)
Ο Μεχμέτ Γιασίν είναι μια αξιόλογη ποιητική φωνή της ανατολικής Μεσογείου. Οι διχόνοιες που οδήγησαν στη βίαιη διχοτόμηση της γενέτειράς του, της Κύπρου, και η ιστορία της οικογένειάς του αποτελούν συχνά τον καμβά της ποίησής του. Μια συνάντηση στη Λευκωσία.
Όποιος επισκέπτεται την Κύπρο, αντιλαμβάνεται αμέσως, ειδικά στη Λευκωσία, ότι το νησί είναι χωρισμένο στα δυο. Για να ταξιδέψει από τις απέραντες αμμουδιές της Καρπασίας στα κατεχόμενα μέχρι το βράχο της Αφροδίτης που ξεπροβάλλει απόκρημνος από τη θάλασσα διασχίζοντας την ενδοχώρα, θα υποστεί συνοριακούς ελέγχους που θυμίζουν τη διαιρεμένη Γερμανία. Η ύπαρξη, λοιπόν, ενός σουβλατζίδικου με το όνομα «Βερολίνο Τείχος ΙΙ» δεν εκπλήσσει τον ταξιδιώτη. Κι όπως τότε, στο περιτειχισμένο Βερολίνο, τα φυλάκια δεν ήταν κρυμμένα, καθιστώντας τον παραλογισμό ορατό τοις πάσι, το ίδιο ακριβώς συμβαίνει και σήμερα στη Λευκωσία.
Στο σημείο αυτό όμως τελειώνουν και οι παραλληλισμοί, καθώς εδώ δεν έχουμε ούτε εθνική ομοιογένεια ούτε κοινή γλώσσα. Οι συγγραφείς της νήσου ανήκουν είτε στην τουρκική είτε στην ελληνική λογοτεχνία και δημοσιεύουν ως επί το πλείστον στην Αθήνα ή την Ισταμπούλ. Στη συζήτησή μας ο Μεχμέτ Γιασίν που έχει εκδώσει εννέα ποιητικές συλλογές, τρία μυθιστορήματα και τρεις τόμους δοκιμίων και το έργο του έχει μεταφραστεί σε περισσότερες από είκοσι γλώσσες, επισημαίνει ότι στο νησί δεν υπάρχουν επαγγελματικοί εκδοτικοί οίκοι. «Θέλουν ν’ αποτελούν έθνος, αλλά δεν έχουν ούτε εθνική γλώσσα ούτε λογοτεχνία».
Ο τουρκοκύπριος Μεχμέτ Γιασίν γεννήθηκε το 1958 λίγο πριν το τέλος της βρετανικής κυριαρχίας και έζησε στα παιδικά του χρόνια τις αιματηρές ελληνοτουρκικές συγκρούσεις· αλλά τα σημάδια της διχοτόμησης δεν ήταν μόνο πολιτικά, καθώς και οι γονείς του, ενεργοί και οι δυο στο χώρο των γραμμάτων, χώρισαν προτού εκείνος γεννηθεί καν. Επιπλέον, η μητέρα του πέθανε νωρίς, κι έτσι μεγάλωσε κοντά στην αδελφή της γιαγιάς του, τη Σουρέγια Γιασίν, που αναφέρει συχνά στο έργο του: «Δουλειά της ήταν τα ερείπια της μνήμης μας, / οι δόσεις απ’ την προίκα του σπιτιού / και το κατάλυμα του δασκάλου κι οι καταυλισμοί των προσφύγων και / έτσι φτερούγισε πέρα η λατρεμένη ζωή, κουβαλημένη από τον έναν πόλεμο / στον άλλον.» Ή: «σε τούτο το νεκροφυλάκιο, δίνοντας / το τελευταίο φιλί στη θεια / πλάι σε πτώματα φαντάρων, που μας απέκρυψαν / πως ήταν αυτόχειρες».
Έτσι σημαδεμένος από την ιστορία και την πολιτική σπούδασε αυτές ακριβώς τις επιστήμες στην Άγκυρα και την Ισταμπούλ, ενώ συγχρόνως αποσπά βραβεία για την πρώτη του ποιητική συλλογή. Ήδη εδώ η συνδιαλλαγή της μικρής, οικογενειακής ιστορίας με τη μεγάλη είναι χαρακτηριστική. Ο συγκερασμός αυτός στο έργο του Γιασίν δεν οφείλεται μόνο στο ότι στις μικρές κοινωνίες, όπως αυτή της Κύπρου, το ιδιωτικό γίνεται πολιτικό και το πολιτικό ιδιωτικό. Ανήκει στη γενιά του ‘78, το τουρκικό αντίστοιχο της δυτικοευρωπαϊκής γενιάς του ’68, που διαμορφώθηκε όμως με κάποια καθυστέρηση και σε τραγικότερες συνθήκες. Η χούντα της Άγκυρας κατέσχεσε το 1986 τα βιβλία του και τον απέλασε. Στη Μεγάλη Βρετανία εκπόνησε τη διατριβή του πάνω στην κυπριακή και την τουρκική λογοτεχνία. Μόλις το 1993, μετά την άρση της απόφασης, μπόρεσε να επιστρέψει στην Ισταμπούλ.
Το μάθημά του το πήρε νωρίς: Δεν θα γινόταν «ο ποιητής κάποιας χώρας». Όχι μόνο το Εγώ είναι ένας άλλος, οπως στον Αρθούρο Ρεμπώ, ο οποίος, ειρήσθω εν παρόδω, διηύθυνε για ένα διάστημα ένα λατομείο στην Κύπρο, αλλά και «η μητρική μου γλώσσα ήταν μια άλλη, η μητρική μου χώρα ήταν / άλλη, κι εγώ κάποιος ολότελα άλλος».
Οι επώνυμοι διανοούμενοι της Κύπρου νιώθουν μέσα τους εξορισμού κοσμοπολίτες· όχι μόνο γιατί στο μικρό νησί αποτελεί μέχρι και σήμερα πεδίο δράσης των μεγάλων δυνάμεων, αλλά γιατί η ίδια η Κύπρος είναι εν τέλει ένα πάτσγουορκ. «Όποιος ισχυρίζεται πως θέλει μια κυπριακή λύση», εξηγεί ο Μεχμέτ Γιασίν σε μια ταβέρνα που προσφέρει ποικιλία νόστιμων πιάτων της ανατολικής Μεσογείου με επιρροές ινδικές και αραβικές, αλλά και βρετανικές και ιταλικές, «στην ουσία δεν ψάχνει για λύση. Το Κυπριακό είναι ένα διεθνές πρόβλημα, επομένως μόνο μια διεθνής λύση μπορεί να δοθεί.» Μόνο στα πλαίσια μιας δρώσας Ευρωπαϊκής Ένωσης θα μπορούσε να αναπτυχθεί το νησί· από την άλλη, τα προβλήματα των γειτόνων, στην Αίγυπτο ή το Λίβανο, στη Συρία ή τη λωρίδα της Γάζας, είναι πιο φλέγοντα. Κατά τον Γιασίν στην Κύπρο επικρατεί μια αδράνεια που αδιαφορεί για τη λύση του προβλήματος. «Γι’ αυτό λέω πάντα: στείλτε τις δυνάμεις του ΟΗΕ στα αληθινά πεδία των μαχών! Και μετά ας κοιτάξουμε να βρούμε και για εδώ μια λύση.»
Στο νυχτερινό μας περίπατο στην παλιά πόλη της Λευκωσίας με τα φωταγωγημένα φυλάκια τον ακούμε να λέει: «Η Λευκωσία είναι διχοτομημένη, όμως μπορείς να πας σε κάθε γειτονιά. Στη Βηρυτό αντίθετα, δεν υπάρχουν ορατά τείχη, μονάχα αόρατα. Μερικές περιοχές είναι πολύ επικίνδυνες.»
Και ποιο είναι κατά τη γνώμη του το ιδιαίτερο γνώρισμα της σημερινής Κύπρου; Σκέφτεται λίγο και απαντά με αυτοσαρκασμό: «Συνδυάζουμε την αρτηριοσκληρωτική γραφειοκρατία της Ανατολής με τον ολοένα και σκληρότερο καπιταλισμό της Δύσης.»
Ως διανοούμενος ο Μεχμέτ Γιασίν, που από το 2002 διδάσκει στο Καίμπριτζ λογοτεχνία, που γνωρίζει όσο λίγοι την ανατολική Μεσόγειο και κινείται μεταξύ Λευκωσίας και Ισταμπούλ, επισημαίνει αναφορές και συσχετισμούς· ως ποιητής συγγράφει με την δραματική, αφηγηματική του ποίηση ένα βιβλίο χωρισμών. «Με διέλυσαν σε χίλια κομμάτια· τώρα μαζεύω και πάλι τα θραύσματά μου. Αλείφω τις πληγές μου με τα λόγια μου», λέει στο ελεγειακό «Επιστολή χωρίς γραμματόσημο». Στήνει ένα σύμπαν από σπαράγματα, ένα αποσπασματικό ψηφιδωτό, παρόμοιο με τα περίφημα ψηφιδωτά της Πάφου, αλλά από λέξεις.
Ο τόμος «Η Ισταμπούλ δεν περιμένει πια» συνιστά μια αξιοπρόσεκτη επιλογή ποιημάτων του στη γερμανική γλώσσα. Τα κείμενα εγγράφονται σε συγκεκριμένο γεωγραφικό και χρονικό πλαίσιο, από τη Λευκωσία του 1978 ως την Ισταμπούλ, με ποιήματα γραμμένα στη Σικελία ή στο Λονδίνο ή ένα ποίημα του 2012, του οποίου η σύλληψη εντοπίζεται στον επαρχιακό δρόμο μεταξύ Τραπεζούντας και Σαμψούντας. Στο μεστό εμπειρίας έργο του Γιασίν η νοοτροπία του θύματος εναλλάσσεται με τη βιαιοπραγία, οι υποτιθέμενοι μάρτυρες καλούν σε εκδίκηση, αλλάζοντας απλώς ονόματα μετά από κάθε καινούριο πόλεμο με τους καινούριους του νικητές – «πάτριο έθιμο η κοινή κακότητα».
Πρόκειται για μια σπειροειδούς μορφής βία, ιστορικά δικαιολογημένη, ασύνειδη: «Τούτη η χώρα προσφέρει τα νεογέννητα θυσία στους νεκρούς της.» Αυτό δεν ισχύει προφανώς μόνο για την Κύπρο, αλλά και για πολλούς τόπους εντός και εκτός του Λεβάντε.
Στην ποίησή του ενσωματώνει εικόνες και ντοκουμέντα – για παράδειγμα έναν κατάλογο ζημιών και απολεσθέντων αντικειμένων που συνέταξε η μητέρα του μετά τις εμφύλιες αναταραχές στα τέλη του ’63 –, που αποκτούν παραδειγματικό χαρακτήρα. Το ντοκουμέντο και ο μύθος εισδύουν το ένα στο άλλο. «Μέσα μου καίγομαι», λέει ο Γιασίν, «αλλά το να γράφω μόνο για τα προβλήματα της Κύπρου μού φαίνεται μελοδραματικό. Αναζητώ πάντα μια οικουμενική προοπτική.»
Το έργο του λοιπόν δεν οικτείρει εαυτόν, παρά διέπεται από την επίγνωση ότι δημιουργία χωρίς πόνο δεν νοείται. Ούτε λογοτεχνία χωρίς πικράν πείραν, πολύ μακριά από τις καλές τέχνες: «Και τα καταραμένα κατεχόμενα έγιναν έτσι / η παινεμένη μας πατρίδα. / Όποιος δεν έχασε τίποτα, αλλιώς θα διαβάσει τούτες τις γραμμές / και θα νομίσει πως κατάλαβε, λες και μπορείς να καταλάβεις / ένα ποίημα που δεν διαβάζεις με την καρδιά. / … / Αλλά κι εγώ μπορεί να μην περνούσα ποτέ / τα όριά μου, αν δεν με εξόριζαν από τον πρώτο μου παράδεισο, / της ποίησης».
Αναδημιουργούν λοιπόν οι ποιητές το καλό μέσα από το κακό; Ας ελπίσουμε ότι ο Γιοάχιμ Σαρτόριους, ο γερμανόφωνος πνευματικός αδελφός του Μεχμέτ Γιασίν που επιμελήθηκε και προλόγισε το βιβλίο, θα δικαιωθεί με τον ισχυρισμό του ότι η υψηλή τέχνη αυτής της ελεγειακής ποίησης οδηγεί «δυνάμει στη συμφιλίωση, σε μια νέα μορφή γειτνίασης μέσα στη διάσταση του μυθικού».
Mehmet Yaşin: Istanbul wartet auf niemanden mehr. Aus dem Türkischen von Recai Hallaç, Christina Tremmel-Turan, Tevfik Turan (zweisprachig). Mit einem Geleitwort von Joachim Sartorius. Verlag Auf dem Ruffel, Engelschoff 2014. 168 S., € 15.80.
Πρώτη δημοσίευση: Neue Zürcher Zeitung, 25.3.2015. Εικονογράφηση: Πρόγραμμα του εκδοτικού οίκου Auf dem Ruffel, Mehmet Yaşin
Μετάφραση: Έλενα Παλλαντζά.
Αυτή η καταχώρηση είναι διαθέσιμη και στα: Deutsch (Γερμανικά)