Καλή και ανάποδη – ο πολιτισμός του πλεκτού

Δοκίμιο της Κατερίνας Σχινά

Αυτή η καταχώρηση είναι διαθέσιμη και στα: Deutsch (Γερμανικά)

Το πλέξιμο δεν είναι απλώς μια μοναχική δραστηριότητα, μια τεχνική αναδημιουργίας, είναι μαθηματική εξίσωση, μουσική παρτιτούρα, εικαστικός καμβάς, ποιητικό εργαλείο, όπλο αντίστασης, μέσο κοινωνικοποίησης, πεδίο φεμινιστικής διερεύνησης, αφετηρία στοχασμού. Πίσω από τη χειροτεχνία λανθάνει ένας ολόκληρος πολιτισμός.

Η Κατερίνα Σχινά, επίμονη πλέκτρια παιδιόθεν, αποτυπώνει τα πολλά πρόσωπα του πλεκτού ανατρέχοντας στην ποίηση και την πεζογραφία, την ανθρωπολογία, τις κοινωνικές επιστήμες, τις εικαστικές τέχνες, τα μαθηματικά και τα κινήματα αμφισβήτησης. Συγχρόνως γράφει την πλεκτική αυτοβιογραφία της, μέσα από τις ιστορίες των πουλόβερ που έφτιαξε κι εκείνων που τα φόρεσαν. (Από το οπισθόφυλλο της ελληνικής έκδοσης)

Τις μέρες αυτές παρουσιάστηκε το δοκίμιο σε μια πολύ προσεγμένη γερμανικά έκδοση: τα ημιανάγλυφα γράμματα του εξωφύλλου έχουν οπτικά την αιχμηρότητα της βελόνας πλεξίματος, το σκούρο, αφηρημένο φόντο τα τονίζει ακόμα περισσότερο. Και μέσα του το βιβλίο κρύβει έναν ολόκληρο κόσμο απόκρυφων διασυνδέσεων, για τον αναγνώστη μια αποκάλυψη.

Ένα βιβλίο με θέμα το πλέξιμο και κεφάλαια με τίτλους όπως «Βελόνα και σπαθί», «Φεμινίστριες, τις βελόνες!», «Τι εστί ανήρ;», «Πλέκοντας το ποίημα» ή «Κοραλλιογενείς ύφαλοι και οικολογικές ανησυχίες» εξάπτει περιέργεια και φαντασία – ας ρίξουμε μια ματιά:

Βελόνα και σπαθί

Προτού, βέβαια, πιάσω τις βελόνες, είχα τη στερεότυπη σχέση της γενιάς μου με οτιδήποτε χρήσιμο και επωφελές. Το πρώτο πλεκτό με το οποίο ήρθα σε επαφή ήταν ένα ζευγάρι καλτσάκια από ροζ και λευκό μαλλί, που τα δάγκωσα, τα μάσησα, και τα ξέφτισα με τρομερή ευσυνειδησία επί βδομάδες, μέχρι να καταφέρω να τα ξηλώσω εντελώς. (Ίσως από τότε να χρονολογείται το ενδιαφέρον μου για το μυστήριο του πλεξίματος.) Ακολούθησαν τα αναπόφευκτα άχαρα παιδικά πουλοβεράκια, που συνήθως τσιμπούσαν και παραζέσταιναν, φτιαγμένα στο χέρι από βαριεστημένες γιαγιάδες που δεν πολυενδιαφέρονταν για σχέδια και χρωματικούς συνδυασμούς, μέχρι που αισθάνθηκα αρκετά μεγάλη για να τα αποκλείσω διά ροπάλου από την απελπισμένη μάνα μου, που θεωρούσε ότι ο θάνατός μου από πνευμονία ήταν απλώς θέμα χρόνου.
[…]

pink bestrickter Panzer auf Marktplatz
Pink M. 24 Chaffee, A tank wrapped in pink Marianne Jørgenson/Δανία. Φωτογράφος: Barbara Katzin (Edition Converso)

Φεμινίστριες, στις βελόνες!

Αν το σώμα, με λακανικούς όρους, είναι το όριο ανάμεσα στον αληθινό και τον επιθυμητό εαυτό, το πραγματικό και το φαντασιακό, το εσωτερικό και το εξωτερικό, αν συχνά τα υφάσματα που παρεμβάλλονται ανάμεσα στην επιδερμίδα και τον έξω κόσμο λειτουργούν είτε ως υποκατάστατα του σώματος είτε ως μέσα που υποβοηθούν την αναπαράστασή του ώστε το βιολογικό σώμα να νοηματοδοτηθεί και να υποστασιοποιηθεί, ή μάλλον να εμφανιστεί ως η ολότητα που ποτέ δεν θα μπορέσει να είναι, αν, τέλος, η «υλικοποίηση του φύλου», για να χρησιμοποιήσω τη διατύπωση της Τζούντιθ Μπάτλερ, γίνεται μέσω ρυθμιστικών κανονιστικών προτύπων που παγιώνονται και διά της ένδυσης, τότε είναι προ φανές πού ερείδεται η κατάφαση του τρίτου ρεύματος του φεμινισμού στο πλέξιμο, στις βελόνες, στα ψαλίδια, δηλαδή στην ύφανση και στη διάρρηξή της, στις ραφές και στις οπές. Γιατί τι άλλο είναι τα «κοψίματα», οι ρωγμές, τα ανοίγματα; Είναι τα στοιχεία που υποδηλώνουν την ασυνέχεια και την υστέρηση, είναι τα σύμβολα της έλλειψης, τα δεδομένα που επαναφέρουν αδιάκοπα εκείνο το επίμονο, ψυχαναλυτικής τάξεως, ερωτηματικό που ταλανίζει την έμφυλη ταυτότητα αλλά ορίζει και την ερωτική επιθυμία· την επιθυμία που δεν είναι παρά η γέφυρα ανάμεσα στον κατακερματισμό και τη δυνητική ολοκλήρωση.
[…]

Τι εστί ανήρ;

«Πού να ξέρω πώς να είμαι άνδρας;» αναρωτιέται ένας σύγχρονος καλλιτέχνης, ο εγκατεστημένος στην Αριζόνα Μαρκ Νιούπορτ, και δανείζεται «γυναικείες πρακτικές» προκειμένου να μιλήσει για την ανδροπρέπεια ως ρόλο και για την ανδρική ταυτότητα ως κατασκευή. Στην αρχή, έχοντας μόλις αποφοιτήσει από το Ινστιτούτο Καλών Τεχνών του Σικάγου, εξοικειωμένος με το έργο της ριζοσπαστικής φεμινίστριας Αντρέα Ντουόρκιν και με τη δουλειά δύο γλυπτριών που επαναπροσδιόρισαν τα υλικά της τέχνης τους μη διστάζοντας να ενδώσουν στα πιο ευτελή της Εύας Έσσε και της Λουίζ Μπουρζουά– ο Νιούπορτ αφοσιώθηκε στην αφηρημένη γλυπτική. Αργότερα, επιστρέφοντας στον οικείο κόσμο της παιδικής του ηλικίας –υπήρξε μανιώδης φίλαθλος και συλλέκτης καρτών με εμβληματικές μορφές του ποδοσφαίρου και του μπάσκετ– άρχισε να κεντάει και να διακοσμεί με χάντρες τις συλλεκτικές κάρτες που απεικόνιζαν τα αλλοτινά του ινδάλματα.

«Διακοσμητική κριτική του ανδρισμού» ονομάζει τα έργα της πρώτης του περιόδου ο Νιούπορτ, «εξερεύνηση του εξωτερικού περιβλήματος, του κελύφους της ταυτότητας, κενή από γνώση των εσωτερικών λειτουργιών της». Και ύστερα έγινε πατέρας ο ίδιος, ευθέως πια αντιμέτωπος με την πρόκληση των προτύπων· σύντομα θα συνειδητοποιούσε εμπειρικά ότι η πατρική ιδιότητα δεν αποτελεί απαραιτήτως εγγύηση σταθερότητας και ασφάλειας. Ήταν η εποχή που θα άρχιζε να πλέκει τη διάσημη σήμερα σειρά του με «κοστούμια για υπερήρωες».
[…]

Gemälde: strickender Opa mit Enkel im Arm
Νικόλαος Γύζης, Παππούς και εγγονός,, 1882 (Edition Converso)

Πλέκοντας το ποίημα

To όλο πράγμα αρχίζει με μια μόνο θηλιά
και δυο βελόνες. Μια λέξη και μια πένα.
Gwyneth Lewis

Το 2009, για να γιορτάσουν τα εκατό χρόνια από την ίδρυση της βρετανικής Poetry Society, τα μέλη της σκαρφίστηκαν την ιδέα να δημιουργήσουν το πρώτο γιγάντιο πλεκτό ποίημα του κόσμου. «Ανέκαθεν σκεφτόμουν ότι η διαδικασία της γραφής ενός ποιήματος μοιάζει πολύ με το πλέξιμο», παρατηρούσε η Γκουίνεθ Λιούις, κατά δήλωσή της πλέκτρια και ποιήτρια, σ’ ένα από τα κείμενα που συνόδευαν την εκδήλωση της Εταιρείας. «Υπάρχει και στα δύο μια παρόμοια ρυθμική επανάληψη που οδηγεί σε ένα είδος υπνωτιστικής κατάστασης, κάτι σαν μεταρσίωση· επιπλέον, με συγκινεί το ότι και τα δύο πηγάζουν από τον κοινό, καθημερινό χρόνο, κλέβοντάς τον συχνά από τις λεγόμενες σημαντικές δραστηριότητες». Το πλέκειν, δηλαδή, ως το χειροτεχνικό ανάλογο της ποιητικής μαστορικής. Ή, αλλιώς, η πλεκτική ύφανση ως ανάκληση του κειμένου.
[…]

Κοραλλιογενείς ύφαλοι και οικολογικές ανησυχίες

Κατά μήκος της ακτής του Κουίνσλαντ, στην Αυστραλία, απλώνεται το Great Barrier Reef, ο μεγάλος κοραλλιογενής ύφαλος, ένα όργιο χρωμάτων και σχημάτων που δεν υπάρχει πουθενά αλλού στη γη. Είναι ένα όμορφο και ευάλωτο τέρας. Το απειλεί η υπερθέρμανση του πλανήτη, η μόλυνση του περιβάλλοντος. Το απειλεί κατά κύριο λόγο η εξορυκτική βιομηχανία της Αυστραλίας, που σχεδιάζει να κατασκευάσει το μεγαλύτερο συγκρότημα εξόρυξης άνθρακα στον κόσμο και στη συνέχεια σκοπεύει να το συνδέσει με μια νέα ναυτιλιακή γραμμή που θα περνάει μέσα από τον ύφαλο. Οι επιστήμονες πιστεύουν ότι στα χρόνια που έρχονται θα ερημώσει. Αλλά οι εμμανείς πλέκτριες έχουν αρχίσει, εδώ και χρόνια, να το υπερασπίζονται.

Η προστασία του κοραλλιογενούς φράγματος μέσω της πλεκτικής είναι ο στόχος ενός από τα προγράμματα του Institute for Figuring (Ινστιτούτου Παραστατικής – σε αρκετά ελεύθερη απόδοση), που ίδρυσαν πριν από λίγα χρόνια στο Λος Άντζελες η μαθηματικός και φυσικός Μάργκαρετ Βερτχάιμ και η δίδυμη αδελφή της Κριστίν, καθηγήτρια φιλοσοφίας: ένας αχανής κοραλλιογενής ύφαλος φτιαγμένος με το βελονάκι, εμπνευσμένος από το υπέροχο κοραλλιογενές σύστημα της Αυστραλίας, αυτήν την αδιανόητα πλούσια εστία βιοποικιλότητας, που ολοένα και πιο γρήγορα αποχρωματίζεται, φθίνει, εξαφανίζεται.

[…]

Η μεταφράστρια και εκδότρια του βιβλίου Ντόρις Βίλλε μετέφερε με περισσή τέχνη το έργο στα γερμανικά. Στο τέλος του βιβλίου παραθέτει τα πολύπτυχα και σύνθετα παράγωγα του «πλέκω» στην ελληνική γλώσσα.

Το ποιητικό παράρτημα με έργα των John Taylor, Jackie Cay, Pablo Neruda, Jo Shapcott και Emily Dickinson ολοκληρώνει το βιβλίο, ενώ ακολουθούν μια εκτενής βιβλιογραφία, το ευρετήριο των έργων τέχνης που αναφέρονται στο βιβλίο, ένα πλούσιο ευρετήριο ονομάτων, πίνακας πηγών απεικονίσεων και κειμένων και οι μη γερμανόφωνες λεζάντες.

Ακόμα και όποιος δεν σαγηνευτεί από τη χαρά της ζωής που χαρακτηρίζει αυτό το βιβλίο, ας ρίξει μια ματιά στο εκδοτικό πρόγραμμα του οίκου Edition Converso, όπου μπορεί να ανακαλύψει μυθιστοριογραφία, αφηγηματικά non-fiction βιβλία αλλά και ποίηση από όλες τις χώρες που πλαισιώνουν τη Μεσόγειο – σε οπτικά και απτικά βιβλία εξαιρετικής ποιότητας.

Buchcover: Die Nadeln des Aufstands, Katerina Schiná
Η γερμανική και η ελληνική έκδοση

Η γερμανική έκδοση:
Die Nadeln des Aufstands – Eine Kulturgeschichte des Strickens
Μετάφραση: Doris Wille. Μεταφορά των ποιημάτων: Alissa Walser
216 σελίδες
ISBN: 978-3-9822252-5-8
Edition Converso, 2021

Το πρωτότυπο:
Καλή και ανάποδη. Ο πολιτισμός του πλεκτού
Κρατικό Βραβείο Δοκιμίου
176 σελίδες
ISBN: 139786185004118
Εκδόσεις ΚΙΧΛΗ, 2014

ΥΓ: Η εκδότρια Monika Lustig σκοπεύει να πραγματοποιήσει μια μεγάλη έκθεση με συμμετοχή των καλλιτεχνών που αναφέρονται στο βιβλίο. Δεν απομένει παρά να μπουν στον χορό και  οι επιμελητές εκθέσεων…
Το βιβλίο «Die Nadeln des Aufstands» θα παρουσιαστεί στη μεγαλύτερη ετήσια γερμανική έκθεση σύγχρονης τέχνης της Κολωνίας, την Art Cologne.

Η Κατερίνα Σχινά (Αθήνα 1956) σπούδασε νομικά στο Πανεπιστήμιο της Αθήνας και μουσική στο Εθνικό Ωδείο. Εργάστηκε σε εφημερίδες, σε περιοδικά, στο ραδιόφωνο, στην τηλεόραση και συνεργάζεται με την Εθνική Λυρική Σκηνή από το 1986. Δίδαξε πολιτιστικό ρεπορτάζ στο Πάντειο Πανεπιστήμιο  (1995-2004) και λογοτεχνική μετάφραση στο ΕΚΕΜΕΛ (Ευρωπαϊκό Κέντρο Μετάφρασης Λογοτεχνίας και Επιστημών, 2002-2011). Το 1997 βραβεύτηκε από την Ελληνική Εταιρεία Μεταφραστών Λογοτεχνίας για τη μετάφραση του μυθιστορήματος της Toni Morrison «Γαλάζια μάτια» και το 2008 από το περιοδικό Gourmet για τη μετάφραση των «Γαστριμαργικών Αναλέκτων» του Ben Schott (2008). Το βιβλίο της «Καλή και ανάποδη. Ο πολιτισμός του πλεκτού» πήρε το 2015 το Κρατικό Βραβείο Δοκιμίου.

Η Ντόρις Βίλλε σπούδασε γερμανική φιλολογία και ιστορία της τέχνης και ολοκλήρωσε μεταπτυχιακές σπουδές στη δημοσιογραφία και το δημόσιο δίκαιο. Ως μεταφράστρια και δημοσιογράφος ασχολείται με τη γερμανική κατοχή στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο δίνοντας ιδιαίτερο βάρος στην προφορική ιστορία. Για τις συνεντεύξεις της με αυτόπτες μάρτυρες στην Κεφαλονιά, όπου ζει, παρασημοφορήθηκε από την ιταλική ένωση «Associazione Nazionale Divisione Acqui» που τιμά τη μνήμη των στρατιωτών της ομώνυμης μεραρχίας. Τον Σεπτέμβριο του 1943 η γερμανική Βέρμαχτ εκτέλεσε στην Κεφαλονιά χιλιάδες Ιταλούς αξιωματικούς και στρατιώτες. Πρόκειται για ένα από τα μεγαλύτερα εγκλήματα πολέμου της εποχής.

Κείμενο: Εκδόσεις Κίχλη και Edition Converso, Α. Τσίγκας. Φωτογραφίες: Edition Converso.

Αυτή η καταχώρηση είναι διαθέσιμη και στα: Deutsch (Γερμανικά)

Σχολιάστε