«Himmelweg» ή Το αόρατο της φρίκης

Συνέντευξη με την Έλενα Καρακούλη, σκηνοθέτιδα

Αυτή η καταχώρηση είναι διαθέσιμη και στα: Deutsch (Γερμανικά)

H Έλενα Καρακούλη σκηνοθετεί το «Himmelweg» του Χουάν Μαγιόργκα στα πλαίσια του φετινού Φεστιβάλ Αθηνών και Επιδαύρου. Λίγες μέρες πριν την πρεμιέρα στις 7 Ιουνίου μια συζήτηση για το έργο και την παράσταση με τη συνεργάτιδα του diablog.eu, Έλενα Παλλαντζά.

«Himmelweg». Που θα πει «ο δρόμος για τον ουρανό». Ο κυνικός ευφημισμός των ναζί για τη ράμπα που οδηγούσε στους θαλάμους αερίων. Και ο τίτλος του έργου του διακεκριμένου Ισπανού θετρικού συγγραφέα Χουάν Μαγιόργκα που βασίζεται σε ένα αληθινό συμβάν: Την επιθεώρηση του στρατοπέδου στο Τερεζίν από εκπροσώπους του Ερυθρού Σταυρού τον Ιούνιο του 1944 και τη δαιμόνια «επιχείρηση ωραιοποίησης» της ζωής στο στρατόπεδο από τη μεριά των SS, με στόχο να παραπλανήσουν τη διεθνή κοινότητα και να διαψεύσουν τις «φήμες».

Xoυάν Μαγιόργκα, «Himmelweg», ©Ελίνα Γιουνανλή

Ας ξεκινήσουμε από το γεγονός. Τι είναι αυτό που σε κέντρισε σ’ αυτή την άγνωστη σχετικά ιστορία;

Αυτό που συνέβη στο Τερεζίν βρίσκεται μεν στο περιθώριο της ιστορίας, εντούτοις είναι πραγματικότητα και όχι το αποκύημα μιας νοσηρής φαντασίας ή συγγραφικό τέχνασμα. Υπήρξαν άνθρωποι που σχεδίασαν, οργάνωσαν και εκτέλεσαν αυτό το σχέδιο. Η «επιχείρηση ωραιοποίησης» στο γκέτο-πρότυπο κράτησε μήνες και στόχευε στη δημιουργία εντυπώσεων. Οι προσόψεις των σπιτιών βάφτηκαν και καθαρίστηκαν, φτιάχτηκε σχολείο, εστιατόριο, παιδική χαρά, μπήκαν ταμπέλες στους δρόμους. Οι έγκλειστοι έγιναν κάτοικοι, κάποιος απ’ αυτούς βαφτίστηκε δήμαρχος μιας αυτοδιοικούμενης πόλης. Μια βιτρίνα που φαίνεται ότι λειτούργησε, όταν οι αντιπρόσωποι του Ερυθρού Σταυρού έκαναν την προγραμματισμένη τους επίσκεψη.

«Δεν είδα τίποτα το αφύσικο, δεν μπορούσα να επινοήσω αυτά που δεν είδα. Αν με βοηθούσαν εκείνοι, θα έγραφα την αλήθεια», απολογείται εκ των υστέρων ο εύπιστος εκπρόσωπος του Ερυθρού Σταυρού. Εφησυχασμός συνείδησης, εγληματική αφέλεια ή κυνικό ψέμμα;

Εδώ θα πρέπει να διαχωρίσουμε το πραγματικό πρόσωπο από τον ήρωα του Μαγιόργκα. Στο πλαίσιο της έρευνας για το έργο είδα στο περίφημο ντοκυμαντέρ του Lanzmann τη συνέντευξη με τον Maurice Rossel, τον ελβετό απεσταλμένο του Ερυθρού Σταυρού, έναν αμετανόητο ηλικιωμένο πια άνδρα, νηφάλιο. Το μόνο πράγμα που πρόδιδε την ταραχή του ήταν ο μανιώδης τρόπος με τον οποίο κάπνιζε. Καθόταν αναπαυτικά στο δικό του ζωτικό ψεύδος. Στο έργο του Μαγιόργκα ο απεσταλμένος του Ερυθρού Σταυρού είναι ένας άνδρας στοιχειωμένος από το παρελθόν. Κάθε βράδυ επί 25 χρόνια βλέπει τον ίδιο εφιάλτη και επιστρέφει στο μέρος που επισκέφτηκε τότε. Ομολογεί πως δεν είδε τίποτα, ούτε τους φούρνους, ούτε σκελετωμένους ανθρώπους, τίποτα. «Είδα μια σχεδόν φυσιολογική πόλη» έγραψε στην αναφορά του και επιμένει πως ακόμα και εκ των υστέρων θα έγραφε ξανά την ίδια αναφορά. Εντούτοις στο έργο είναι φανερό πως υπάρχει μια μεταμέλεια που τον φέρνει ξανά στον τόπο του εγκλήματος, σε μια δημόσια εξομολόγηση. ΄

Xoυάν Μαγιόργκα, «Himmelweg», ©Ελίνα Γιουνανλή

Μια εκδοχή της «κοινοτοπίας του κακού»…

Συχνά επιλέγουμε να μη βλέπουμε όσα διαδραματίζονται δίπλα μας. Είναι θέμα επιλογής και ευαισθητοποίησης. Η γραμματέας του Γκαίμπελς, Μπρουνχίλντε Πόμζελ, σε ηλικία 106 ετών κάνει μια εξομολόγηση: «Δεν θέλαμε να ξέρουμε.» Είναι απόφαση το να εθελοτυφλείς και να κλείνεσαι στην προσωπική σου σφαίρα.

Ανατριχιαστική είναι και η απόδοση της ευθύνης στα θύματα που δήθεν δεν διαμαρτυρήθηκαν επαρκώς.

Είναι σαφώς πιο βολικό να επιρρίπτουμε τις ευθύνες στους άλλους. Ο απεσταλμένος του Ερυθρού Σταυρού κατηγορεί για παθητικότητα τους δήθεν προνομιούχους Εβραίους που δεν του ζήτησαν βοήθεια και δεν διαμαρτυρήθηκαν και όχι τον εαυτό του που δεν είδε όσα όφειλε να δει. Ήταν, λέει κάπου, «τα μάτια του κόσμου». Τα μάτια όμως αυτά είδαν μόνο όσα τους επέτρεψαν να δουν. Υπήρξαν πολλές πόρτες που δεν άνοιξαν ποτέ.

Επομένως το Himmelweg δεν είναι μόνο ένα «έργο μνήμης» για το Ολοκαύτωμα.

Εδώ θα επικαλεστώ τον συγγραφέα, ο οποίος πρόκειται να είναι μαζί μας στην πρεμιέρα σε λίγες μέρες στην Αθήνα, και μας έστειλε ένα ιδιαίτερα σημαντικό γράμμα στο οποίο λέει μεταξύ άλλων: «Οι θεατές είδαν το Himmelweg όχι μόνο σαν μια αναπαράσταση της πιο μαύρης σελίδας στην ιστορία της Ευρώπης, αλλά και σαν ένα έργο για την εξόντωση των αθώων, την εκμετάλλευση των θυμάτων, την προπαγάνδα, τους ευφημισμούς, το αόρατο της φρίκης. Δυστυχώς, αν παρατηρήσουμε με προσοχή, όλα αυτά θα τα δούμε και σήμερα. Και νομίζω ότι υπάρχει ένα ερώτημα, που βρίσκεται στο κέντρο του Himmelweg και μπορεί να το υποβάλει ο καθένας στον εαυτό του: εγώ, μέσα στη σκηνή του κόσμου, κατά πόσο είμαι ένας ρόλος που τον έγραψαν και τον σκηνοθετούν άλλοι

Xoυάν Μαγιόργκα, «Himmelweg», ©Ελίνα Γιουνανλή

«Το αόρατο της φρίκης», αυτή η υπαινικτική παρουσία του εφιάλτη, είναι πράγματι κυρίαρχο θέμα στο θέατρο του Χουάν Μαγιόργκα. Πώς τη διαχειρίστηκες σκηνοθετικά; Τι συμβαίνει ή μάλλον τι δε συμβαίνει στο «Himmelweg»;

Στο έργο τίποτα δεν είναι ρεαλιστικό. Υπάρχουν νύξεις, άρρητες δράσεις. Η εξαπάτηση, η παραπλάνηση – με απασχόλησαν πολύ. Γ’ αυτό και πέρα από τον χώρο της σκηνής θα γίνεται παράλληλα μια εικαστική έκθεση που στοχεύει σε αυτό. Επίσης, υπάρχει μια στιγμή στην παράσταση που δεν υπάρχει στο έργο του Μαγιόργκα, όπου η πραγματικότητα εισβάλλει στη σκηνή. Ο Μαγιόργκα δεν επιχειρεί να αποκαταστήσει τα ιστορικά γεγονότα. Διερευνά τις πολύπλοκες σχέσεις θύτη και θύματος, τους μηχανισμούς της ανθρώπινης συνείδησης, τη δύναμη του θεάματος και της πειθούς, αλλά και την ίδια τη φύση του τεχνάσματος. Το Himmelweg είναι μια σπουδή πάνω στην απάτη.

…που ειναι κατά μία έννοια και η ουσία του Θεάτρου;

Ναι, το έργο είναι και ένα σχόλιο για την θεατρική τέχνη. «Όταν ένας ηθοποιός καρφώνει ένα καρφί, καρφώνει ένα καρφί και ταυτόχρονα δεν κάνει τίποτα»… λέει ο γερμανός διοικητής στο τέλος, περιγράφοντας τη μελαγχολία του ηθοποιού, όταν πια έχει πέσει η αυλαία. Όμως θα πρέπει να ξεκαθαρίσουμε κάτι βασικό: Το θέατρο δεν έχει καμία σχέση με την εξαπάτηση. Προϋποθέτει αλήθεια, την αλήθεια του ηθοποιού και των δημιουργών. Σε δυο ώρες, όσο κρατά μια παράσταση, το θέατρο είναι μια εμπειρία συμπυκνωμένης ζωής.

Μίλησέ μας και για τα άλλα δύο πρόσωπα: Ο Γερμανός διοικητής…;

Ο Γερμανός διοικητής είναι ο σκηνοθέτης του θεάματος, ένας μορφωμένος άνθρωπος που αγαπά το θέατρο, τη λογοτεχνία. Χρησιμοποιεί συχνά θεατρικούς όρους και δημιουργεί το έργο της ζωής του. Παρασύρεται από την φαντασία του, γράφει σενάριο, μοιράζει ρόλους. Και επιβεβαιώνει ένα από τα τραγικά διδάγματα της Ιστορίας των παγκοσμίων πολέμων, ότι η πνευματική καλλιέργεια δεν αρκεί για να αποτρέψει τη βαρβαρότητα και την αποκτήνωση. Το δικό του άλλοθι: «Κι εμένα μου προκαλεί ασφυξία η γλώσσα των γραφειοκρατών, δεν είναι η δική μου γλώσσα, κοιτάξτε τη βιβλιοθήκη μου…Είναι όμως η γλώσσα που αρμόζει στην περίπτωση, μια γλώσσα σκοπών και αποφάσεων.»

Xoυάν Μαγιόργκα, «Himmelweg», ©Ελίνα Γιουνανλή

Και ο Εβραίος διαμεσολαβητής; Ο μεταφραστής της ψυχολογίας των θυμάτων προς το θύτη; Είναι μια θέσει θετική περσόνα;

Ο Εβραίος είναι αυτός που χρησιμεύει ως ενδιάμεσος, ως διερμηνέας. Ο άνθρωπος αυτός επωμίζεται την τεράστια ευθύνη να πρεπει να σώσει τους δικούς του συνεργαζόμενος με τον δήμιο του. Δεν ξέρει αν κερδίζει χρόνο για τους δικούς του ή τους κάνει κακό. Είναι εκ των πραγμάτων μια θετική περσόνα, είναι το θύμα. Γίνεται όμως και ο άνθρωπος που καλείται πάρει αποφάσεις ζωτικής σημασίας. Ο ρόλος του είναι σύνθετος. Θα έλεγα ότι και τα τρία πρόσωπα του έργου είναι παγιδευμένα στο χρόνο και σ’ έναν εφιάλτη που δεν τελειώνει ποτέ, και που τους κάνει να επιστρέφουν.

Διαβάζοντας το έργο έχει κανείς την αίσθηση ότι καμιά μονοσήμαντη απάντηση δεν δίνεται.

Είναι ιδιαίτερα ευφυής ο τρόπος που κλείνει το έργο. Με μια πρόβα που δεν τελειώνει ποτέ.

Και ο θεατής γνωρίζει μεν την αλήθεια αλλά συγχρόνως παραμένει σε μια απόσταση από την αλήθεια, καθώς δεν βλέπει τη φρίκη, δεν βλέπει το παρασκήνιο. Πώς επιδρά αυτό στη συμμετοχή του;

Θα ήθελα ιδανικά ο θεατής να μπει στην διαδικασία που μπήκε και ο απεσταλμένος του Ερυθρού Σταυρού. Να παραπλανηθεί, να δει το ψέμα, να αναγνωρίσει την αλήθεια και να γράψει τη δική του αναφορά, να κάνει τους δικούς του συνειρμούς με τη γνώση του σήμερα.

Και η ελπίδα; Από πού θα γεννηθεί ξανά η ελπίδα;

Ο Πρίμο Λέβι, στην αγωνιώδη του προσπάθεια να κατανοήσει τη λογική του Άουσβιτς, γράφει πως «το Άουσβιτς δεν ήταν μια ξαφνική παρεκτροπή αλλά μια λογική κατάληξη γεγονότων». Εκεί εντοπίζω την ελπίδα. Αν καταλάβουμε αυτή τη φράση, ίσως μπορούμε να έχουμε τα μάτια μας ανοιχτά στα όσα συμβαίνουν γύρω μας.

Επίσης, στο έργο υπάρχει μια σκηνή όπου ένα κοριτσάκι πρέπει, σύμφωνα με το σενάριο του διοικητή, να πει στο κουκλάκι του: «Να είσαι ευγενικός, Βάλτερ! Χαιρέτισε τον κύριο». Την ημέρα όμως της επιθεώρησης αυτό λέει: «Τρέχα, Ρεβέκα, έρχεται ο Γερμανός!» κι έτσι καταστρέφει μια υπέροχα σκηνοθετημένη στιγμή. Σε αυτή την καταστροφή βρίσκεται η ελπίδα. Σε αυτό το ανυπόταχτο αληθινό κομμάτι που έχει ο καθένας μας μέσα του. Αρκεί κάποιος να το δει. Να μην πνιγεί σε ένα παιχνίδι εντυπώσεων.

Συνέντευξη: Έλενα Καρακούλη/Έλενα Παλλαντζά. Φωτό: Ελίνα Γιουνανλή.

«Himmelweg» του Χουάν Μαγιόργκα
Μετάφραση: Μαρία Χατζηεμμανουήλ
Σκηνοθεσία: Έλενα Καρακούλη
Mε τους: Νίκο Ψαρρά, Δημήτρη Παπανικολάου, Θανάση Δήμου, Ηλία Ανδρέου, Έλλη Παπανικολάου, Μελισσάνθη Ρεγκούκου
Φεστιβάλ Αθηνών Επιδαύρου 2019
7, 8, 9 και 10 Ιουνίου 2019, 21:00
Πειραιώς 260, 182 33 Tαύρος
*με ελληνικούς και αγγλικούς υπέρτιτλους

Αυτή η καταχώρηση είναι διαθέσιμη και στα: Deutsch (Γερμανικά)

Σχολιάστε