«Ομηρικά»

Η Έλενα Παλλαντζά για μια ποιητική συλλογή της Φοίβης Γιαννίση

Αυτή η καταχώρηση είναι διαθέσιμη και στα: Deutsch (Γερμανικά)

«Ομηρικά»: Η σύγχρονη ελληνική ποίηση σε εκσυγχρονισμένο διάλογο με την αρχαία παράδοση – φέτος δημοσιεύτηκε στα γερμανικά η ποιητική συλλογή της Φοίβης Γιαννίση σε μετάφραση του Dirk Uwe Hansen (στα ελληνικά: εκδόσεις Κέδρος 2009). Η ποιήτρια και μεταφράστρια Έλενα Παλλαντζά, συντακτικό μέλος του diablog.eu, είναι γοητευμένη τόσο από το πρωτότυπο όσο και από τη μετάφρασή του.

Η έκδοση έργων σύγχρονης ελληνικής λογοτεχνίας στη Γερμανία είναι τόσο σπάνια που αποτελεί πάντοτε μια ευχάριστη έκπληξη. Ειδικά όταν πρόκειται για ποίηση. Ελάχιστα ονόματα κατορθώνουν να διαπεράσουν τον αρνητισμό των γερμανικών εκδοτικών οίκων απέναντι σ` αυτό το ασύμφορο είδος λογοτεχνίας μιας μικρής χώρας. Κι αυτό είναι κρίμα, γιατί οι Έλληνες ποιητές της νεότερης γενιάς συνεχίζουν επάξια μια λογοτεχνική παράδοση που υπερέβη γλωσσικά και άλλα όρια.

Τα «Ομηρικά» της Φοίβης Γιαννίση που μετέφρασε πρόσφατα στα γερμανικά ο Ντιρκ Ούβε Χάνζεν για τις εκδόσεις Reinecke & Voß είναι μια τολμηρή επιλογή για όσους αγαπούν τους μοντέρνους πειραματισμούς με το υλικό των μύθων που επιτρέπουν καινούριες και απρόσμενες συσχετίσεις.

Εξόριστος απ` το θεό και περιπλανώμενος…
ήδη ήμουν άλλοτε αγόρι, κορίτσι, θάμνος, πουλί,
κι άφωνο ψάρι έξω απ` τη θάλασσα
Εμπεδοκλής π.Χ.

Ο ψαράς δεν ήξερε τίποτα για τον Όμηρο
Γ. Ρίτσος, Συσχετίσεις 1939

Πρόκειται για το τέταρτο βιβλίο της Ελληνίδας ποιήτριας Φοίβης Γιαννίση. Τίτλος φιλολογικής απόχρωσης που εντείνεται από τους επιμέρους τίτλους των 42 ποιημάτων: Νόστος, Σειρήνες, Κίρκη, Νέκυια, Λωτοφάγοι, Ιθάκη, Πηνελόπη. Λέξεις και ονόματα οικεία μας μεταφέρουν με την ταχύτητα του φωτός τους σε τοπία και χώρους του ομηρικού κόσμου, κυρίως της Οδύσσειας: στο νησί της μάγισσας Κίρκης· στον Κάτω Κόσμο· στην κάμαρα της Πηνελόπης· στην ακρογιαλιά όπου η Ναυσικά θα συναντήσει το ναυαγό Οδυσσέα. Σαν μέσα από μια μικρή χαραμάδα (του χρόνου;) τα πρόσωπα του μύθου ζωντανεύουν, καθώς κάποιος αφηγείται τις πράξεις τους, διαβάζει τις σκέψεις τους, τους απευθύνει το λόγο ή τους δίνει φωνή.

aigaio_exulat
Φοίβη Γιαννίση: Aigaio_Exulat, ©Σοφία Καμπλιώνη, Χρήστος Αθανασίου

Ένα βιβλίο λοιπόν που επιχειρεί να αναδιηγηθεί τις ιστορίες του Ομήρου; Λυρικές μινιατούρες σκηνών του έπους; Όχι ακριβώς. Πρώτα πρώτα γιατί, όπως πολύ σύντομα διαπιστώνει ο αναγνώστης, το ομηρικό περιβάλλον στο οποίο νομίζει ότι βρέθηκε δεν είναι στεγανό. Οι «ήρωες» δεν είναι εγκλωβισμένοι στον μυθικό τους χωροχρόνο. Εκτελούν τις «αρχαίες» τους κινήσεις – αλείφονται με λάδι, υφαίνουν στον αργαλειό ή φορούν σανδάλια – με την ίδια φυσικότητα που οδηγούν αυτοκίνητο, βλέπουν τηλεόραση, έχουν πισίνα, βάζουν πλυντήριο.

Παρελθόν και παρόν είναι διαπερατά, εισρέουν το ένα στο άλλο. Ένα ομηρικό επεισόδιο εγγράφεται αβίαστα σ` ένα κοινό, σημερινό σκηνικό ελληνικού καλοκαιριού: η άμμος στο παπούτσι το πόδι / τα πεύκα στην άμμο το αυτοκίνητο στην σκιά / ο ξένος στην παραλία κοιμάται στα πεύκα ήρθε από μακριά / διέσχισε ηπείρους διέσχισε πόντους / χαλίκια άμμος βόλτες και λόγια / ένας παππούς μιλά για το εγγόνι μαζεύει κοχύλια.

Διαπίστωση δεύτερη: Τα πρόσωπα του μύθου δεν είναι εγκλωβισμένα ούτε καν στον ομηρικό εαυτό τους. Μπαινοβγαίνουν ελεύθερα στην ταυτότητά τους όπως και στο χρόνο. Δεν είναι συμπαγείς χαρακτήρες, είναι ανοιχτά, μεταλλασσόμενα είδωλα. Συχνά το ένα δανείζεται ιδιότητες ή εμπειρίες του άλλου. Επιπλέον, δεν ταυτίζονται πάντα με τον αφηγητή του ποιήματος, ο οποίος αλλάζει διαρκώς, περνώντας από την τριτοπρόσωπη αφήγηση στο εγώ ή στην αποστροφή σε κάποιο εσύ (που συμπαρασύρει και τον αναγνώστη).

YouTube

Mit dem Laden des Videos akzeptieren Sie die Datenschutzerklärung von YouTube.
Mehr erfahren

Video laden

Από ποίημα σε ποίημα όλα αυτά καθιστούν αισθητή την επίδραση μιας δύναμης συνεκτικής παρά την επίφαση της πολλαπλότητας. Μια φωνή πρωτεϊκή αλλά ενιαία αναδύεται βαθμηδόν πίσω από τη σκηνοθετημένη πολυπροσωπία και συνδέει το ένα κείμενο με το άλλο σαν ένα κατακερματισμένο εγώ που συνυφαίνει τις ποικίλες πτυχές του: τη σπαραγματική του μνήμη, τη μοιρασμένη σε πολλά κομμάτια αλήθεια του, τις αντιφάσεις του. Για να ταυτιστεί τελικά με τους γύρω του μες στη συναίσθηση της κοινής ανθρώπινης μοίρας: και η συνάντηση είναι βεβαίως αιφνίδια / τα πρόσωπα αλλοπαρμένα / αν και γύρω ο τόπος βρίθει αγρίων ζώων / των μεταμορφωμένων συντρόφων δηλαδή εμένα του ίδιου / ο σύντροφος είσαι εσύ / τα πάθη του δεν είναι παρά τα προηγούμενα / ή τα επόμενα δικά σου.

Γιατί τότε και πάλι ο Όμηρος ως πλαίσιο αναφοράς; Το αργότερο μετά τον Yeats, τον Καβάφη και τον Joyce η γενική απάντηση είναι πάντα η ίδια: Ο μύθος, υλικό εύπλαστο και ανοιχτό στη διασκευή, είναι ο πιο απλός, γνωστός και κατανοητός τρόπος να θέσει κάποιος εκ νέου τα μεγάλα ερωτήματα της ανθρώπινης ύπαρξης με όρους της εποχής του. Το μυθικό παρελθόν προβάλλεται συνειδητά πάνω στο εκάστοτε ποιητικό παρόν. Eίναι η περίφημη mythic method – σύμφωνα με τον αξεπέραστο ορισμό του Eliot, το «έσχατο ποιητικό εργαλείο ελέγχου και ταξινόμησης του αχανούς και άναρχου ιστορικού παρόντος».

Και στα «Ομηρικά» τίθενται τέτοια ερωτήματα – για τις αμετάκλητες απώλειες, για την ευτυχία που δεν διαρκεί, για την μεταιχμιακή εμπειρία του πλάνητα: μπορεί κανείς να ζει με την ανάμνηση χωρίς / να ελπίζει την επανάληψη; ή για τους θνητούς δεν είναι ασπίδα / της ευτυχίας η άγνοια; ή ποιος είναι ο τόπος του αποδημούντα / ο Εκεί ή ο Εδώ / η προέλευση ή η άφιξη.

Και οι απαντήσεις δίνονται με οξυδέρκεια, πρωτοτυπία, σοφή μελαγχολία αλλά και χιούμορ, με μια ευαισθησία που δεν φέρει ίχνος μελοδραματισμού και με την ιδανική υποστήριξη των μοτίβων του μύθου. Ο Οδυσσέας, κατεξοχήν σύμβολο της περιπλάνησης, της φυγής και του νόστου, δοκιμασμένο πολλάκις στη λογοτεχνική παράδοση, προεκτείνεται ως το παράδειγμα της εσωτερικής και εξωτερικής αποξένωσης, της απώλειας της ταυτότητας: πώς να υποδυθεί το Όνομα / αυτός που πριν ήταν ο κανείς.

aigaio_performance
Φοίβη Γιαννίση: Aigaio_Performance, ©Δάφνη Παπαδοπούλου

Η Πηνελόπη επιδίδεται σε εντατικό κολύμπι για να ξεχάσει: το τραγούδι του μετρήματος η επανάληψη απολιθώνει / το τραγούδι της πισίνας με σώζει / με σώζει από τη γνώση πως / δε μ` αγαπά. Οι Σειρήνες διαθέτουν κόκκινο αυτοκίνητο και ενσαρκώνουν τον πειρασμό του έρωτα και τη σαγήνη. Η χώρα των Λωτοφάγων, το αιώνιο καλοκαίρι, ένας παράδεισος (διακοπών;) όπου ποθούμε να ξεχαστούμε για πάντα. Και ούτω καθεξής.

Αλλά η Γιαννίση δεν κάνει χρήση του ομηρικού υλικού μόνο ως πηγής ιδεών και συμβόλων, προκειμένου να δημιουργήσει μια ακόμα μεταμοντέρνα Πηνελόπη της διπλανής πόρτας που στοχάζεται πάνω στην ανομοιότητα ανδρών και γυναικών, στη φθορά του έρωτα μέσα στο χρόνο και στο ασυντόνιστο του πόθου των εραστών. Ασφαλώς και έχουμε να κάνουμε με όλα αυτά. Όμως μέσα στα ποιήματά της θα βρούμε εξίσου σώμα, αναπνοή, αέρα, κύμα, ήχους, χώμα, εποχές, στοιχεία που επιβάλλουν μια υλική διάσταση κι έναν βιολογικό ρυθμό στα πράγματα (και στα κείμενα). Ακόμα έχουμε να κάνουμε με μνήμη, με ανάμνηση.

«Είμαστε ό,τι θυμόμαστε», λέει ο νομπελίστας νευροβιολόγος Eric Kandel, «και οι αναμνήσεις μας είναι ο ιστός που υφαίνεται από το υλικό της ζωής μας». Πνοή και μνήμη και ιστός παραπέμπουν εντέλει στην ίδια την ποίηση και στα εγγενή συστατικά της: την έμπνευση, το ρυθμό, τη γλώσσα, την ύφανση (στα λατινικά text/textil) και τη συρραφή (ραψωδός/ράπτω την ωδή). Γιατί κάθε ποίηση μιλά και για τον εαυτό της. Ας δούμε σε ποιον τρόπο ανάγνωσης μας οδηγούν όλα αυτά.

Όσο πιο πολύ εξοικειώνεται ο αναγνώστης με τα ποιήματα τόσο περισσότερο μυείται σε μια συνεχή διαδικασία ταξινόμησης του παρελθόντος και άρα σε μια πορεία αυτογνωσίας – να μια ακόμη διάσταση της μεταφοράς της Οδύσσειας ως αδιάκοπου νόστου.

Γιατί όταν ανατρέχουμε στο παρελθόν δεν το κάνουμε πρωτίστως για να αποκαταστήσουμε τη χρονική αλληλουχία των γεγονότων, αλλά για να κατανοήσουμε αυτό από το οποίο καταγόμαστε. Ανάμεσα στο πρώτο και το τελευταίο ποίημα του βιβλίου έχει μεσολαβήσει ένα ταξίδι κατάκτησης γνώσης του εαυτού: Από το ασύνδετο ακούς του εαυτού σου τον τραγουδιστή / λέξεις του Κανενός / δαήμονος ανδρός περιπλανήσεις / αέρα θάλασσα λάθη ανεπίστρεπτα δώρα / να αριθμεί φτάνουμε στον συγκερασμό, στη συνείδηση της ενότητας του εγώ: πέρασε πολλή ζωή ώστε να γίνω γυναίκα / ήταν για μένα δύσκολο να μεγαλώσω / τώρα λέω πως είμαι / γυναίκα και κορίτσι μαζί / τα κατέκτησα πλέον και τα δύο / είναι δικά μου.

aigaio_performance
Φοίβη Γιαννίση: Aigaio_Performance, ©Δάφνη Παπαδοπούλου

Συγχρόνως, ανακαλώντας το παρελθόν μας στη μνήμη μας, προσπαθούμε να εντάξουμε τον υποκειμενικό μας χρόνο στην κοσμική περιοδικότητα, στο ρυθμό του σύμπαντος. «Για το άτομο το ζήτημα δεν είναι να συλλάβει τον εαυτό του μέσα στην συνέχεια μιας εσωτερικής ζωής», λέει ο Jean-Pierre Vernant στο εμβληματικό του έργο >Μύθος και Σκέψη στην Αρχαία Ελλάδα<. «Το θέμα είναι να τοποθετηθεί στα πλαίσια μιας γενικής τάξης, να αποκαταστήσει σε όλα τα επίπεδα τη συνέχεια ανάμεσα στο ίδιο και στον κόσμο, ξαναδένοντας την ανθρώπινη ύπαρξη με ολόκληρη τη φύση, τη μοίρα του ανθρώπου με την ολότητα του είναι, το μέρος με το όλο.»

Τα παραπάνω εξηγούν και την ιδιάζουσα ποιητική γλώσσα. Εξαιρετικά απλή, σχεδόν αντιποιητική, σχολαστικά απαλλαγμένη από λυρισμούς. Δεν υπάρχει στίξη. Περίοδοι αφηγηματικής μορφής εναλλάσσονται με ελλειπτικές προτάσεις. Επαναλήψεις, αλλεπάλληλα ασύνδετα σχήματα, παλινδρομήσεις συνθέτουν μια φωνή ασθμαίνουσα, διακεκομμένη, ενίοτε παραληρηματική, σαν να παλεύει να αρθρωθεί, σαν το υποκείμενό της να βρίσκεται σε ένα είδος αρχέγονης μανίας ή σαν να προσπαθεί να θυμηθεί.

Συγχρόνως είναι ένας λόγος σε συνεχή ροή, που υπόκειται σε κάποιον ρυθμό, σαν αναπνοή, και που ζητά να αγκιστρωθεί στο ρυθμό του κόσμου που το περιβάλλει, να συντονιστεί μαζί του: με το βόμβο των εντόμων· με το κρώξιμο των γλάρων· με την αναπήδηση της βάρκας στο νερό· με τον παφλασμό των κυμάτων· με τη βροχή που πέφτει· με την περιοδικότητα των εποχών, των καθημερινών ανθρώπινων εργασιών.

Το σώμα αυτής της φωνής έρχεται μέσω του ρυθμού σε συνδιαλλαγή και επικοινωνία με το τοπίο, ενώνεται μαζί του. Γιατί ο ρυθμός, εκτός του ότι είναι υποστηρικτικός της μνήμης (και της απομνημόνευσης), είναι το κατεξοχήν βιωματικό στοιχείο της ποίησης (ιδιαίτερα αντιληπτό κατά την εκφώνηση).

Επανέρχομαι στο ερώτημα «γιατί ο Όμηρος» και καταλήγω στο εξής: Μέσω του Ομήρου η ποιήτρια μας παραπέμπει στην καρδιά της αρχαϊκής σκέψης, στις πρωταρχικές ρίζες της ποίησης, στην προφορική της καταγωγή. Σ’ έναν πολιτισμό που μεταβαίνοντας από την προφορικότητα στη γραφή, θεωρεί ακόμη τη μνήμη και την ποίηση άρρηκτα δεμένες, καθώς η Μνημοσύνη, μητέρα των Μουσών, είναι η προστάτιδα της ποίησης. Όπου η ετυμολογική συγγένεια λέξεων όπως μένος, μανία, μούσα, λήθη, αλήθεια, πνοή, έμπνευση υποδηλώνει δεσμούς ισοδύναμους.

Όπου η ψυχή δεν έχει χωριστεί ακόμα από το σώμα, παρά το διαχέει ολόκληρο, φερμένη από τους ανέμους, μέσω της αναπνοής. Όπου η ποίηση, το τραγούδι εκλαμβάνονται ως δρόμος, ως ταξίδι, δηλαδή ως σωματική εμπειρία. Κι ο ποιητής, πρόσωπο ιερό όπως και ο μάντης, μεταφέρει στους συγχρόνους του τη σοφία άλλων εποχών, καθώς η Μούσα μπορεί τον μεταθέσει στο παρελθόν. Στις εκ πρώτης όψεως αδρές, σαν παιδικές ζωγραφιές, εικόνες των «Ομηρικών», κρύβονται έντεχνα οι αντιλήψεις ενός ολόκληρου κόσμου, όπως τις συναντάμε στα μυστήρια και τις διδαχές περί ψυχής των Ορφικών, στις μνημονικές ασκήσεις των Πυθαγορείων ή στους καθαρμούς και τον κύκλο των μεταμορφώσεων του Εμπεδοκλή.

Θα τολμούσα να πω ότι τα ποιήματα της Γιαννίση μπορούν κατά βάση να διαβαστούν ως μοντέρνες ποιητικές αναπαραστάσεις και ελεύθερες διασκευές τέτοιων μνημονικών ασκήσεων και καθαρτήριων τελετών μύησης όπως αυτές στις οποίες υποβάλλονταν οι αρχαίοι αοιδοί. Υποταγμένες φυσικά σ`ένα ώριμο ποιητικό σχέδιο που όχι μόνο δε προδίδει την ιστορική προέλευση της ύλης του και την αυστηρή διανοητική προεργασία και επιστημονική προσέγγιση, αλλά πετυχαίνει να προσδώσει κάτι από την αθωότητα και τη φρεσκάδα της πρώτης φοράς: ριγμένη στο τώρα / με την φόρα του χτες και του αύριο τραγουδάς / φωνή / της άνοιξης / τον αέρα τον φορτωμένο μυρωδιές / από αλλού και από εδώ και από αυτό που έρχεται / …φορτωμένος αλλά ελαφρύς / όπως ελαφρύ αλλά πλήρες / πετάει και τραγουδάει / το κεφάλι σου / ξεβράζεται στην ακροθαλασσιά με το κύμα / δίνει ρυθμό στους κωπηλάτες.

YouTube

Mit dem Laden des Videos akzeptieren Sie die Datenschutzerklärung von YouTube.
Mehr erfahren

Video laden

Στο οπισθόφυλλο της γερμανικής έκδοσης διαβάζουμε την ποιητική πρόθεση: «Όταν έγραφα τα Ομηρικά ήθελα να γράψω ποιήματα που να μπορούν να ακουστούν, ακόμα κι όταν απλώς διαβάζονται. Ήθελα ο ρυθμός της φωνής να ακούγεται όπως ο ρυθμός του κόσμου, των εποχών, του καιρού, των ζώων και των ανθρώπων στις καθημερινές τους ασχολίες, όπως οι ήχοι της πόλης και οι ήχοι της εξοχής.» Tο οξύμωρο της προφορικότητας ενός κειμένου γραπτού είναι λοιπόν το στοίχημα του βιβλίου, αυτή την ιδέα πραγματώνει με τη μορφή και τη γλώσσα του.

Στην ελληνική έκδοση το πρότζεκτ της γραφής συμπληρώνεται από ένα cd με ηχογραφήσεις των ποιημάτων στο Πήλιο, με υπόκρουση τα τζιτζίκια, τα πουλιά, τη φωνή του πλανόδιου μανάβη, τη μουσική μιας ταβέρνας, κατά τη διάρκεια μιας διήμερης καλοκαιρινής περιπλάνησης. Θα ήταν παράλειψη να μην αναφέρω εδώ ότι ως προς το ενδιαφέρον της για ηχητικές εγκαταστάσεις της ποίησης και για τη χωρική διάσταση του κειμένου με performances στον ανοικτό ή το δημόσιο χώρο η Φοίβη Γιαννίση συναντά ποιητικά μια Γερμανίδα ποιήτρια, την Barbara Köhler, την οποία έχει μεταφράσει στα ελληνικά και στην οποία είναι αφιερωμένο το ποίημα Κίρκη Ι των «Ομηρικών».

Μια καλλιτεχνική επιδίωξη που βασίζεται κυρίως στην ίδια τη γλώσσα συνιστά μια επιπλέον πρόκληση για το μεταφραστή. Μοιραία ο ρυθμός των ελληνικών λέξεων, η εσκεμμένη γειτνίαση ομόηχων, η ενσωμάτωση αρχαίων λέξεων, η διάσπαρτη ομοιοκαταληξία, το μέτρο, οι παρηχήσεις χάνονται – στοιχεία ούτως ή άλλως προβληματικά στη μετάφραση της ποίησης, πόσο μάλλον στην περίπτωση ενός βιβλίου που γράφτηκε για να ακουστεί.

Ο Ντιρκ Ούβε Χάνζεν, λέκτορας της κλασικής φιλολογίας στο πανεπιστήμιο του Γκράιφσβαλντ και ποιητής ο ίδιος, με εργαλείο μια γλώσσα κοφτή, απλή και παρατακτική δημιούργησε ένα στακάτο γερμανικό κείμενο που αποδίδει την αμεσότητα του πρωτοτύπου και θα μπορούσε κάλλιστα να διαβαστεί με δυνατή φωνή στο δάσος.

Κείμενο: Έλενα Παλλαντζά. Βίντεο: Φοίβη Γιαννίση. https://phoebegiannisi.net/el/

Αυτή η καταχώρηση είναι διαθέσιμη και στα: Deutsch (Γερμανικά)

Σχολιάστε