«Ζ» – πρεμιέρα στη Βαυαρική Κρατική Όπερα

Συνέντευξη με τον συνθέτη Μηνά Μπορμπουδάκη

Αυτή η καταχώρηση είναι διαθέσιμη και στα: Deutsch (Γερμανικά)

1η Ιουλίου 2019: Πρεμιέρα στα γερμανικά της όπερας δωματίου «Z» στη Βαυαρική Κρατική Όπερα του Μονάχου. Είναι η ιστορία της πολιτικής δολοφονίας του ακτιβιστή της ειρήνης Γρηγόρη Λαμπράκη στις 27 Μαΐου 1963. Ο λιμπρετίστας Βαγγέλης Χατζηγιαννίδης και ο συνθέτης Μηνάς Μπορμπουδάκης δίνουν μια σύγχρονη απάντηση στα άλυτα ερωτήματα του συμβάντος. Η μεταφορά του λιμπρέτου της όπερας στα γερμανικά έγινε από τη Μιχαέλα Πρίντσιγκερ. Διαβάστε στο diablog.eu συνέντευξη με τον συνθέτη!

Σκηνή απο την όπερα «Ζ» του Μηνά Μπορμπουδάκη, Βαυαρική Κρατική Όπερα

Ο τίτλος της όπερας «Ζ» του Μηνά Μπορμπουδάκη ανάγεται στο ομώνυμο μυθιστόρημα του Βασίλη Βασιλικού από το 1968. Πρόθεση του Βασιλικού ήταν, το «Ζ» του τίτλου να προφέρεται ως «ζει» (ο Λαμπράκης ζει) και όχι ως «ζήτα». Μετά τη δολοφονία του Λαμπράκη το «Ζ» εμφανίστηκε σε πολλές ελληνικές πόλεις γραμμένο σε δρόμους, πεζοδρόμια και τοίχους – ως ένδειξη διαμαρτυρίας, αλλά και ως ένδειξη της αισιοδοξίας, ότι στο τέλος θα επικρατήσει η κληρονομιά του δημοκράτη και ειρηνιστή Λαμπράκη.

Το μνημείο του Λαμπράκη βρίσκεται στο σημείο της δολοφονίας του, λίγα μόνο μέτρα από το ξενοδοχείο «Κοσμοπολίτ», ©Εύα Καραγκιοζίδου

Στην Ελλάδα βρισκόμαστε στα χρόνια του λευκού τρόμου. Τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο ακολουθεί απρόσκοπτα ο Εμφύλιος, που το 1963 έχει λήξει πριν ούτε 15 χρόνια. Νικητές αναδείχτηκαν οι βασιλόφρονες με την ενεργό υποστήριξη της Βρετανίας και των Ηνωμένων Πολιτειών. Πολλοί Έλληνες θεωρούν ωστόσο ως την καλύτερη λύση τα οράματα της Αριστεράς, στους καταλόγους υποψηφίων της οποίας ήταν και ο ακομμάτιστος Λαμπράκης, που εξελέγη εντέλει βουλευτής. Η Αριστερά υπόσχεται όχι μόνο μια καλύτερη μοίρα για όσους ζουν στα όρια της φτώχειας, αλλά έχει και το ηθικό κύρος ως ο μαζικότερος αντιστασιακός φορέας κατά των Γερμανών κατακτητών.

Στις 22 Μαΐου 1963, λίγες εβδομάδες μετά την Μαραθώνια Πορεία Ειρήνης, ο Λαμπράκης απειλείται από αγνώστους με τον θάνατο. Τη μέρα αυτή πρόκειται να μιλήσει στη Θεσσαλονίκη σε εκδήλωση που διοργάνωσε η «Επιτροπή δια την διεθνή ύφεσιν και ειρήνην». Ήδη οι προετοιμασίες είναι ταραχώδεις. Ο ιδιοκτήτης της αίθουσας όπου προβλέπεται να γίνει η συγκέντρωση, κάνει πίσω την τελευταία στιγμή με κάποιο πρόσχημα, αναγκάζοντας την «Επιτροπή δια την διεθνή ύφεσιν και ειρήνην» να καταφύγει σε ένα πολύ μικρό συνδικαλιστικό γραφείο. Στο κτίριο τοποθετούνται ηχεία για να μεταδώσουν την ομιλία του Λαμπράκη στην πλατεία μπροστά από το κτήριο.

Εκεί έχουν μαζευτεί από ώρα αντιδιαδηλωτές. Έχουν σάκους γεμάτες πέτρες που θα τις πετάξουν αργότερα κάτω από τα μάτια της αστυνομίας προς την αίθουσα της διοργάνωσης. Ήδη καθοδόν προς την εκδήλωση ο Γρηγόρης Λαμπράκης δέχεται χτύπημα στο κεφάλι. Αργότερα θα διακόψει την ομιλία του αρκετές φορές λέγοντας: «Προσοχή, προσοχή. Εδώ βουλευτής Λαμπράκης. Σαν εκπρόσωπος του Έθνους και του Λαού, καταγγέλλω ότι υπάρχει σχέδιο δολοφονίας μου και καλώ τον υπουργό Βορείου Ελλάδος, τον νομάρχη, τον εισαγγελέα, τον στρατηγό Χωροφυλακής Μήτσου, τον διευθυντή της Αστυνομίας και τον διοικητή Ασφαλείας να προστατέψουν τη συγκέντρωση και τη ζωή μου».

Ο Λαμπράκης έκανε την τελευταία του ομιλία σε αυτό το κτήριο, απέναντι ακριβώς από το ξενοδοχείο «Κοσμοπολίτ», ©Εύα Καραγκιοζίδου

Αργότερα, λίγο μετά τις 10 το βράδυ, θα φύγει από το συνδικαλιστικό γραφείο συνοδευόμενος από μερικούς συντρόφους. Το ξενοδοχείο όπου διαμένει βρίσκεται ακριβώς απέναντι. Του επιτίθενται. «Απόψε θα πεθάνεις» ακούγεται μέσα από το πλήθος των αντιδιαδηλωτών που δεν λένε να φύγουν. Ξαφνικά, και παρόλο που η αστυνομία έχει κλείσει την περιοχή σε μεγάλη ακτίνα, ξεκινά μαρσάροντας ένα τρίκυκλο με συσκοτισμένη πινακίδα. Κάποιος που βρίσκεται στην καρότσα του χτυπά τον Λαμπράκη με βαρύ αντικείμενο στο κεφάλι. Στη συνέχεια το όχημα εξαφανίζεται κάτω από τα μάτια της αστυνομίας, η οποία δεν αντιδρά. Ο Λαμπράκης είναι αναίσθητος και μεταφέρεται από τους φίλους του με το αυτοκίνητο στο νοσοκομείο. Στις 27 Μαΐου 1963, μετά από πέντε ημέρες σε κωματώδη κατάσταση, εκπνέει ο Γρηγόρης Λαμπράκης.

Το ότι σήμερα ξέρουμε, ότι ο Λαμπράκης δεν έπεσε θύμα ενός «λυπηρού τροχαίου ατυχήματος» όπως έγραψε την επομένη της δολοφονίας ο φιλοκυβερνητικός Τύπος, είναι έργο ορισμένων έντιμων, μεταξύ των οποίων ο ιατροδικαστής Χρήστος Σαρτζετάκης, στον οποίο είχε ανατεθεί η υπόθεση, και οι δημοσιογράφοι Γιώργος Ρωμαίος, Γιάννης Βούλτεψης και Γιώργος Μπέρτσος, που κάλυψαν το θέμα με μαχητική έρευνα και αρθρογραφία. Αποκάλυψαν τη σκευωρία που κίνησαν άτομα μέσα από κρατικές υπηρεσίες, που μάλιστα χρηματοδότησαν εν μέρει τα γεγονότα. Η αστυνομία διαδραμάτισε καθοριστικό ρόλο και τα νήματα φτάνουν μέχρι στο γραφείο του συντηρητικού πρωθυπουργού Κωνσταντίνου Καραμανλή. Το εάν γνώριζε για τις παρακρατικές δραστηριότητες στο άμεσο περιβάλλον του παραμένει μέχρι σήμερα ανεξιχνίαστο. Βέβαιο είναι ότι το παρακράτος λειτούργησε ως αόρατη εκτελεστική εξουσία που δεν είχε να δώσει λόγο σε κανέναν.

(Απόσπασμα από το άρθρο «Ο θάνατος ενός φιλειρηνικού» της Αλκυόνας Καραμανώλη που δημοσιεύτηκε στο περιοδικό MAX JOSEPH αριθ. 4/2019 της Βαυαρικής Κρατικής Όπερας. Μετάφραση: A. Tσίγκας)

Μηνάς Μπορμπουδάκης, ©Wilfried Hösl

Συνέντευξη με τον Μηνά Μπορμπουδάκη

Γιατί επέλεξες ένα «ιστορικό» θέμα από τη δεκαετία του ’60, την ιστορία του Γρηγόρη Λαμπράκη;

Ο Γρηγόρης Λαμπράκης και η πολιτική κατάσταση στη δεκαετία του ΄60 είναι θέματα γνωστά και ακόμα επίκαιρα στη σημερινή Ελλάδα. Ήταν μια πολύ ταραχώδης περίοδος, από την οποία προέκυψε η Δημοκρατική Κίνηση Νέων Γρηγόρης Λαμπράκης αλλά και η δικτατορία των Συνταγματαρχών. Αυτός ήταν ο ένας λόγος που επέλεξα ως θέμα αυτή την ιστορία. Ο άλλος λόγος είναι η επικαιρότητά της, όχι μόνο στην Ελλάδα, αλλά και παγκοσμίως. Ας σκεφτούμε τη σειρά των πολιτικών δολοφονιών, για παράδειγμα των Τζον Λένον, Τζον Κέννεντυ, Μάρτιν Λούθερ Κινγκ ή και του Ρούντι Ντούτσκε, που συνδέονταν με το πολιτικό αντεργκράουντ. Ο Λαμπράκης πρέσβευε την κοινωνία ως σύνολο, την ειρήνη, το μέλλον του πλανήτη. Η Ευρώπη σήμερα απομακρύνεται από τα κοινά και το ευρύτερο σύνολο και τείνει προς την ατομικότητα και τα εθνικά σύνολα, κάτι που εγώ προσωπικά θεωρώ μια προβληματική εξέλιξη.

Κατά πόσο σε ενέπνευσαν το «Ζ» του Βασίλη Βασιλικού και η ομώνυμη ταινία του Κώστα Γαβρά;

Τα στενά της αγοράς οδηγούν κατευθείαν στη διασταύρωση των οδών Ερμού και Βενιζέλου, όπου έγινε η δολοφονία, ©Εύα Καραγκιοζίδου

Κατά την προετοιμασία μου ασχολήθηκα εντατικά και με τα δύο αυτά έργα. Στο μυθιστόρημα του Βασιλικού με γοήτευσαν ιδιαίτερα η γλώσσα και η δομή: η απλή και άμεση γλώσσα, που είναι όμως και εξαιρετικά ποιητική και συγκινησιακά φορτισμένη. Ήδη κατά την ανάγνωση –είχα διαβάσει το βιβλίο ως έφηβος, αλλά τώρα το είδα κάτω από εντελώς διαφορετική σκοπιά– μου ήρθαν μερικές μουσικές ιδέες. Η ταινία του Κώστα Γαβρά αντιμετωπίζει το θέμα πολύ πιο ψυχρά, αυτό πιθανότατα και να οφείλεται στον χρόνο της δημιουργίας της, το 1969 ο φόβος ήταν διάχυτος. Ο συναισθηματικός κόσμος του μυθιστορήματος απετέλεσε μια σημαντική πτυχή για το δικό μου έργο.

Πώς μπόρεσες να χειραφετηθείς από το λογοτεχνικό και το κινηματογραφικό πρότυπο;

Αυτό έγινε ουσιαστικά από μόνο του. Όσο περισσότερο εμβαθύνεις στο υλικό, στη γλώσσα, στο περιεχόμενο και τους πρωταγωνιστές, τόσο περισσότερο αναδύεται μια νέα μορφή. Για παράδειγμα υιοθέτησα τα πρόσωπα του βιβλίου για το δικό μου έργο. Διαβάζω το βιβλίο και η παρτιτούρα, περνώντας μέσα από τις δικές μου παραστάσεις, αποκτά ζωή. Αυτό είναι μια φυσική διαδικασία που συμβαίνει ασυνείδητα.

Τι μας λέει σήμερα ο Γρηγόρης Λαμπράκης και το ειρηνευτικό του κίνημα; Ποιά θέση έχει το πολιτικό μήνυμα του «Z» σήμερα;

Το μήνυμα του Λαμπράκη ήταν ανθρωπιστικό, ολιστικό, εφαρμόσιμο σε ανθρώπους, χώρες και σε ολόκληρο τον κόσμο, ήταν μια ενότητα και όχι ένα συνονθύλευμα μεμονωμένων στοιχείων. Προσπάθησε να δει τη συνεκτικότητα του καλού και του κακού. Νομίζω ότι έχει μεγάλη σημασία για την εποχή μας, όπου όλα βαδίζουν προς λάθος κατεύθυνση, από την ενότητα στη διαίρεση.

Γιατί επέλεξες ως εκφραστικό μέσο τη λυρική όπερα και όχι, για παράδειγμα, συμφωνική μουσική;

Κινητήρια δύναμη ήταν ο λόγος, είναι πολύ έντονο στο έργο μου. Αλλά όχι μόνο ο λόγος καθαυτός, αλλά και το μήνυμα που μεταφέρει. Γι’ αυτό δεν θα μπορούσε να είναι συμφωνική μουσική.

Και ποιο είναι το μήνυμα αυτό; Το λιμπρέτο το έγραψε ο γνωστός πεζογράφος και θεατρικός συγγραφέας Βαγγέλης Χατζηγιαννίδης, ποια μορφή είχε η συνεργασία σας;

Η πόρτα του δωματίου στο ξενοδοχείο «Κοσμοπολίτ», όπου θα έμενε ο Λαμπράκης, ©Εύα Καραγκιοζίδου

Ήθελα να εργαστώ σε δύο επίπεδα: στο επίπεδο διήγησης των γεγονότων όπως διαδραματίστηκαν και στο επίπεδο των μονόλογων του ίδιου του Ζ, των συνοδοιπόρων και της γυναίκας του. Στο πρώτο μέρος παρουσιάζονται τα ιστορικά γεγονότα, ενώ μονόλογοι εμφανίζονται μόνο σποραδικά. Μετά το διάλειμμα συμβαίνει ακριβώς το αντίθετο, οι σκηνές είναι όλο και πιο σύντομες και οι μονόλογοι όλο και πιο εκτενείς.

Ο Βαγγέλης μου έστειλε πάνω σ΄ αυτό ένα πρώτο σχέδιο και με αυτή τη βάση δουλέψαμε όλες τις λεπτομέρειες σκηνή προς σκηνή ώσπου να «σκιτσάρω» τη μουσική βάση. Δώσαμε προσοχή σε κάθε πρόταση, κάθε λέξη και κάθε συλλαβή. Για μένα ήταν πρωταρχικής σημασίας η σαφήνεια. Στο τέλος αυτής της διαδικασίας αποσύρθηκα για να συνθέσω την κάθε σκηνή.

Σημαντική απόφαση στη μεταφορά του κειμένου σε μουσική μορφή ήταν, ο Z να μην είναι τραγουδιστής, αλλά ηθοποιός. Μια από τις βασικές ιδέες ήταν, εκείνοι που λένε την αλήθεια να έχουν ρόλο πεζού λόγου. Ενώ όσοι τραγουδούν, δεν λένε την αλήθεια. Το τραγούδι δεν είναι φυσικός τρόπος επικοινωνίας, λειτουργεί σε άλλο επίπεδο. Επομένως, ο ρόλος του Z απαιτεί ομιλία και όχι τραγούδι.

Η σημαία της ειρήνης κυματίζει στην πρόσοψη του ξενοδοχείου «Κοσμοπολίτ» όπου θα διανυκτέρευε ο Λαμπράκης, ©Εύα Καραγκιοζίδου

Η πρεμιέρα έγινε στην Αθήνα στο Κέντρο Πολιτισμού Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος. Γιατί επιδιώκεις να παρουσιαστεί η όπερα αυτή στα γερμανικά; Επειδή οι τραγουδιστές δεν κατέχουν τα ελληνικά; Γιατί θα μπορούσες να δουλέψεις με υπέρτιτλους.

Για μένα ήταν ένα πολύ ωραίο και γόνιμο συναίσθημα να μπορέσω να δουλέψω με το ελληνικό πρωτότυπο. Ήταν μεγάλη μου χαρά να… δεν θέλω να πω «να μελοποιήσω», αλλά να επεξεργαστώ το ελληνικό κείμενο! Από την άλλη πλευρά πρόκειται για παγκόσμιες αξίες. Όταν μου ζήτησαν συνεργασία από το Μόναχο, σύντομα έγινε σαφές ότι πρέπει να παρουσιαστεί σε μιαν άλλη γλώσσα. Για λόγους περιεχομένου, αλλά και για πρακτικούς λόγους. Η απόδοση των τραγουδιών στα ελληνικά δεν θα ήταν ανέφικτη, αλλά σίγουρα αρκετά περίπλοκη. Ως εκ τούτου χρειαστήκαμε μια καλή, πιστή μετάφραση.

Πώς προσαρμόζεται η μουσική στη γλώσσα ή η γλώσσα στη μουσική, είτε στα ελληνικά ή στα γερμανικά; Η όπερα βασίζεται στον λόγο. Τι γίνεται όταν αλλάζει η γλώσσα, όταν έχει άλλον τονισμό, άλλη μελωδία λόγου

Αρχίσαμε με το περιεχόμενο, ακολούθησε η ροή και ο τονισμός του λόγου ή της φράσης, μια επίπονη ψιλοδουλειά. Όταν συνειδητοποίησα στην πρώτη πρόβα ότι το μήνυμα μπορεί να μεταφερθεί χωρίς η γλώσσα να χάσει τη ροή της, ένοιωσα πολύ ευτυχισμένος. Πρώτα απ’ όλα πρέπει λοιπόν να δεις τι θέλεις να μεταφέρεις και μετά προσαρμόζεις τη ροή της γλώσσας στη μουσική. Όπου χρειάστηκε άλλαξα τη μελωδική γραμμή, αυτό γίνεται σχετικά εύκολα προσθέτοντας ή αφαιρώντας τόνους. Φυσικά χωρίς να αγνοηθεί το σύνολο του έργου και το μήνυμά του. Έτσι έπρεπε να αποστασιοποιούμαι κάθε τόσο από την ψιλοδουλειά, την εργασία συλλαβή προς συλλαβή και λέξη προς λέξη, για να δω το έργο ως σύνολο και να πάρω τις σωστές αποφάσεις.

Συνέντευξη: Μηνάς Μπορμπουδάκης/Mιχαέλα Πρίντσιγκερ. Μετάφραση: A. Tσίγκας. Οι φωτογραφίες της Εύας Καραγκιοζίδου προέρχοντια από το μπλογκ της Κρατικής Όπερας της Βαυαρίας

Αυτή η καταχώρηση είναι διαθέσιμη και στα: Deutsch (Γερμανικά)

Σχολιάστε