Τα πολυφωνικά τραγούδια της Ηπείρου

Μουσική από τα βάθη του χρόνου

Αυτή η καταχώρηση είναι διαθέσιμη και στα: Deutsch (Γερμανικά)

Τα πολυφωνικά τραγούδια της Ηπείρου ανάγονται πιθανότατα σε αρχαίες νεκρικές τελετές. Αυτό το ιδιαίτερο είδος της πολυφωνίας με τις ανεξάρτητες φωνές πιθανώς αρχικά να αποτελούσε συλλογικό θρήνο.

Τα πολυφωνικά της Ηπείρου καταχωρήθηκαν το 2005 στον κατάλογο της UNESCO ως Προφορικά αριστουργήματα της προφορικής και άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς της ανθρωπότητας και το 2008 στον Αντιπροσωπευτικό κατάλογο της άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς της ανθρωπότητας.

Στα σημερινά ελληνοαλβανικά σύνορα ζούσαν μέχρι το 1944 Έλληνες, Αρβανίτες, Σλαβομακεδόνες και Βλάχοι. Εδώ είναι η κοιτίδα αυτών των δημοτικών τραγουδιών. Η φόρμα τους είναι μοναδική στη σημερινή ελληνική επικράτεια.

Βουνά το βράδυ

Τα μουσικά σχήματα που τα αποδίδουν αποτελούνται από τουλάχιστον τέσσερα άτομα, άνδρες και γυναίκες. Στα πολυφωνικά έχουμε δύο, τρεις, τέσσερις ή πέντε φωνές. Ο ρόλος και η τεχνική του κάθε τραγουδιστή στα πλαίσια της ομάδας είναι επακριβώς καθορισμένος.

1 – Η κύρια φωνή, ο πάρτηςπαρτής), είναι άντρας ή γυναίκα, που μπορεί όμως και να εναλλάσσονται. Ο πάρτης ξεκινά το τραγούδι και πιάνει ή σηκώνει την κυρίως μελωδία. Αυτός είναι ο λόγος που ονομάζεται επίσης και σηκωτής.

2 – Ο δεύτερος τραγουδιστής του απαντά. Λέγεται γυριστής, γιατί γυρίζει ή τσακίζει το τραγούδι.

3 – Τώρα μπορεί να «μπεί» κι άλλος τραγουδιστής (πρόσθετα στον ή αντί για τον γυριστή), ο κλώστης. Κάνει λαρυγγισμούς σαν φαλτσέτο «κλώθοντας» το τραγούδι ανάμεσα στην τονική και την υποτονική της μελωδίας. Το τραγούδι θυμίζει το χέρι που κλώθοντας το νήμα περιστρέφει το αδράχτι όχι μόνο γύρω από τον άξονά του, αλλά και πάνω κάτω.

4 – Ο ισοκράτης κρατά το ίσο, δηλαδή τον τόνο της μελωδίας σε ένα συγκεκριμένο επίπεδο.

5 – Ο ρίχτης αφήνει τη φωνή του να πέσει.

Αυτές λοιπόν είναι οι φωνές όταν έχουμε πέντε τραγουδιστές. Στα τέσσερα άτομα αναλαμβάνει ένας τους τον ρόλο του κλώστη και τον ρόλο του ρίχτη. Υπάρχουν όμως και σύνολα με έως και 12 άτομα. Τότε υπάρχουν πολλοί ισοκράτες που «κρατούν» το τραγούδι, το γεμίζουν και το αφήνουν να αιωρείται.

Στο τέλος ο γυριστής και ο κλώστης κόβουν απότομα το τραγούδι στην υποτονική της μελωδίας. Με τον τελευταίο φθόγγο του πάρτη δημιουργείται έτσι μια έντονη διαφωνία. Αυτό αποτελεί το κύριο χαρακτηριστικό αυτής της πολυφωνικής μορφής και δίνει στο τραγούδι ένα ιδιαίτερο άκουσμα.

Παλιά πέτρινη γέφυρα από ψηλά

Οι στίχοι συνδέονται στενά με το φυσικό, ιστορικό και κοινωνικό τους περιβάλλον: είναι ακριτικά τραγούδια1 και μεσαιωνικές μπαλάντες (παραλογές), αφηγήσεις από τον Αγώνα του ΄21, αλλά και τραγούδια του γάμου, της ξενιτιάς, της αποκριάς.

Πολλά στοιχεία μας κάνουν να υποθέσουμε ότι τα πολυφωνικά τραγούδια της Ηπείρου μπορεί να προέρχονται ακόμα και από προελληνικές εποχές (τέλη της Νεολιθικής μέχρι τα μέσα της Εποχής του Χαλκού, περίπου 3000-1500 π.Χ.), μια και η μελωδία τους έχει διατηρήσει την πεντατονική ημιτονική κλίμακα (μουσική κλίμακα με 5 νότες χωρίς ημιτόνια), όπως τα δωρικά άσματα της αρχαιότητας. Στη διάρκεια των αιώνων υπήρξαν νέες επιρροές όπως η βυζαντινή εκκλησιαστική μουσική, η οποία αναμφίβολα επηρέασε την τονική και ημιτονική του γυριστή, καθώς και το τραγούδι των ισοκρατών.

Στην τεχνική του πάρτη και του κλώστη διακρίνουμε μια κάποια μίμηση του «πολυφωνικού» ήχου της γκάιντας. Παρόμοιοι ακούγονται οι παλιοί ηπειρώτες κλαρινετίστες και βιολιτζήδες όταν μιμούνται τη μονή ή τη διπλή γκάιντα.

Παραδοσιακό χωριό με πέτρινα κτίρια

Η παραλογή του Γιάννου και της Μαριγώς είναι ένα από τα εξαίρετα παραδείγματα ηπειρώτικης λαϊκής ποίησης. Μια από τις πολλές παραλλαγές του τραγουδιού αφηγείται:

Γιάννος και Μαριγώ

Ο Γιάννος και η Μαριγώ σ’ ένα σχολειό πηγαίναν
ο Γιάννος μαθαίνει γράμματα κι η Μαριγώ τραγούδια.
Τα δυο τους αγαπηθήκανε, κανένας δεν το ξέρει.
Κι ο Γιάννος τ’ αποφάσισε της μάνας του το λέει.
– Μάνα μ’ τη Μάρω αγαπώ και θέλω να την πάρω.
– Τι λες μωρέ παλιόπαιδο και φιδοδαγκωμένο,
η Μάρω είν’ αξαδέλφη σου, πρώτη αξαδέρφισσά σου.
Κάλλιο να κόψω σάβανο για να σε σαβανώσω
παρά ν’ ακούσω στέφανα για να’ σε στεφανώσω.
Η Μάρω αρραβωνίζεται κι ο Γιάννος ξεψυχάει.
Συμπεθεριό και λείψανο στο δρόμο γίναν ένα.
Κανένας δεν ερώτησε από τους συμπεθέρους,
η Μάρω ξαντροπιάστηκε, στέκει και τους ρωτάει.
– Τίνος είναι το λείψανο με τη χρυσή την κάσα.
– Του Γιάννου είναι το λείψανο με τη χρυσή την κάσα.
Λιγοθυμάει η λυγερή και του θανάτου πέφτει.
Τα πήραν και τα θάψανε σε ένα σταυροδρόμι.
Γιάννος φυτρώνει κάλαμος κι η κόρη κυπαρίσσι,
στριφογυρίζ’ ο κάλαμος φιλάει το κυπαρίσσι.
– Για δέστε τούτ’ αντρόγενο, το πολυαγαπημένο,
που δεν φιλήθηκε ζωντανό, φιλιέτ’ απεθαμένο.

Ο ανώνυμος ποιητής μας διηγείται την τραγική ιστορία λακωνικά και ψύχραιμα, χωρίς να βάζει στο προσκήνιο τα δικά του συναισθήματα. Η Μαριγώ ακολουθεί τον αγαπημένο της στον θάνατο. Στους γειτονικούς τάφους των νέων κάλαμος και κυπαρίσσι γιγαντώνονται, που όταν φυσά ο άνεμος, αγκαλιάζονται τρυφερά ξεπερνώντας τον θάνατο.

Πολλά ηπειρώτικα τραγούδια μιλούν για άτυχους έρωτες και γενικά για ενδοοικογενειακή αυθαιρεσία και βία. Αντικατοπτρίζουν τους αυστηρούς άγραφους νόμους της τοπικής κοινωνίας, που πρέπει να τηρούνται παραδειγματικά.

Παραδοσιακό πέτρινο σπίτι

Μια οπτική μεταφορά της παραλογής μπορείτε να βρείτε εδώ https://www.youtube.com/watch?v=xQaECIa0kTU

Η Δανέζα-Ολλανδή σκηνοθέτις Lea Binzer γύρισε το 2005 στα βουνά της Ηπείρου μια ταινία διάρκειας εννέα λεπτών. Εμφανίζονται και τραγουδούν μέλη του Πολυφωνικού της Ηπείρου από τα Κτίσματα Πωγωνίου. Οι γηραιότεροι είχαν συμβάλει στον περίφημο ομώνυμο δίσκο του 1993, ο οποίος παρουσίασε τα πολυφωνικά τραγούδια της Ηπείρου σε ένα ευρύτερο κοινό.

Περισσότερα τραγούδια του συνόλου από τα Κτίσματα Πωγωνίου θα βρείτε εδώ https://www.youtube.com/watch?v=SnTQAyrKgf0

Για μια πιο σύγχρονη ερμηνεία των ηπειρώτικων τραγουδιών δέστε και ακούστε το ντουέτο Δάφνη-Δημήτρης εδώ https://www.youtube.com/watch?v=tz4bv3rvAws Ερμηνεύουν συνοδεία μουσικών οργάνων που αντικαθιστούν τις υπόλοιπες φωνές.

Σημ. 1:
Τα ακριτικά τραγούδια αναφέρονται στα κατορθώματα των Ακριτών, των φρουρών των ανατολικών συνόρων της Βυζαντινής αυτοκρατορίας. Το πιο γνωστό από αυτά είναι το έμμετρο αφήγημα του 12ου μεταχριστιανικού αιώνα, το Έπος του Διγενή Ακρίτα. Τα ακριτικά είναι τα παλαιότερα σωζόμενα ελληνικά δημοτικά τραγούδια και αποτελούν τη γλωσσική-ιστορική σύνδεση μεταξύ της αρχαίας και της σύγχρονης ελληνικής λογοτεχνίας.

Κείμενο: Α. Τσίγκας. Φωτογραφίες: Ο γιατρός Κώστας Αντωνόπουλος αγαπά την πεζοπορία και φωτογραφίζει εδώ και δεκαετίες το ελληνικό τοπίο.

Αυτή η καταχώρηση είναι διαθέσιμη και στα: Deutsch (Γερμανικά)

Σχολιάστε