Οι Εβραίοι της Κέρκυρας: Η ζωή πριν από το Ολοκαύτωμα

Άρθρο της ιστορικού Diana Siebert

Αυτή η καταχώρηση είναι διαθέσιμη και στα: Deutsch (Γερμανικά)

Η ιστορικός Diana Siebert παραχώρησε αποκλειστικά στο diablog.eu το άθρο της αυτό για τους Εβραίους της Κέρκυρας, που θα δημοσιευτεί αναλυτικότερα στην επετηρίδα «Hellenika» τον Νοέμβριο του 2018.

Οι Ρωμανιώτες

Οι Εβραίοι των ρωμαϊκών χρόνων στην Ελλάδα ονομάστηκαν αργότερα Ρωμανιώτες. Ήταν ελληνόφωνοι, ενσωματωμένοι στον ελληνικό πολιτισμό, και είναι χαρακτηριστικό ότι έγραφαν στα ελληνικά, χρησιμοποιώντας το εβραϊκό αλφάβητο – μέχρι και τις αρχές του 20ού αιώνα. Οργανωμένες ισραηλιτικές κοινότητες υπήρχαν από την αρχαιότητα σε ολόκληρο τον ελλαδικό χώρο, αλλά αρχικά δεν έχουμε γραπτά τεκμήρια για την Κέρκυρα. Μετά την κατάληψη της Κωνσταντινούπολης το 1204 από τους Σταυροφόρους άρχισε μια «ιταλική μετανάστευση» των Εβραίων προς τη Βυζαντινή/Ανατολική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία – και προς την Κέρκυρα. Όπως και άλλοι Έλληνες είχαν εγκατασταθεί προηγουμένως από τον χώρο τους στη νότια Ιταλία, τη λεγόμενη Μεγάλη Ελλάδα. Εκεί έγιναν ιταλόφωνοι, παρέμειναν ωστόσο μέχρι και τον 15ο αιώνα και ελληνόφωνοι. Συνεπώς μετέβησαν εκ νέου στην επικράτεια της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας χωρίς να έχουν γλωσσικές δυσκολίες. Η κερκυραϊκή εβραϊκή κοινότητα έγινε λοιπόν «ρωμανιώτικη», τα μέλη της ονομάζονταν επίσης και «Απούλιοι».

strassenschild
Οδοδείκτης προς την πρώην εβραϊκή συνοικία, ©Diana Siebert

Η Ενετοκρατία

Η ενετική κυριαρχία διήρκεσε πάνω από 400 χρόνια (1386-1797). Από το 1492 και μετά έφτασαν στην Κέρκυρα και Σεφαραδίτες Εβραίοι που εκδιώχτηκαν από την Ισπανία και την Πορτογαλία. Εγκαταστάθηκαν μεταξύ των άλλων και στην Οθωμανική Αυτοκρατορία και στις ενετικές κτήσεις. Τότε οι Ρωμανιώτες δέχτηκαν μεγάλη πίεση αφομοίωσης από τους Σεφαραδίτες. Για ένα χρονικό διάστημα οι δύο κοινότητες συνυπήρχαν σχετικά αρμονικά. Αργότερα, ωστόσο, αρκετές κοινότητες Ρωμανιωτών έγιναν σεφαραδίτικες. Η ισπανοεβραϊκή γλώσσα λαντίνο ήκμασε. Σε ορισμένες πόλεις, ωστόσο, και ιδιαίτερα στις περιοχές του Δεσποτάτου της Ηπείρου και στην ίδια την Κέρκυρα, επιβίωσε για μερικούς αιώνες η πολιτισμική παράδοση των Ρωμανιωτών. Εκεί η λαντίνο δεν επικράτησε.

Οι Κερκυραίοι Εβραίοι υποχρεώθηκαν το 1425 να εγκαταλείψουν τα σπίτια τους στη χερσόνησο του Παλαιού Φρουρίου της Κέρκυρας (στα ενετικά: Fortezza Vecchia) και να μετοικήσουν στη συνοικία που ονομάζεται ακόμη και σήμερα «Εβραϊκή». Σε αντίθεση με τις εβραϊκές συνοικίες της Ιταλίας η κερκυραϊκή δεν έκλεινε τη νύχτα. Η Γαληνοτάτη επιθυμούσε μεν τη γκετοποίηση, αλλά δεν μπόρεσε και να την επιβάλλει.

Όταν η Βενετία θέλησε το 1571, μετά τη ναυμαχία της Ναυπάκτου, να εκδιώξει παντελώς τους Εβραίους από την επικράτειά της, έκανε μια εξαίρεση για την Κέρκυρα. Γιατί οι εκεί Εβραίοι στις μάχες του 1537 και του 1578 στάθηκαν σαφώς στο πλευρό των συμπολιτών τους. Αυτό μείωσε τις εντάσεις μεταξύ του εβραϊκού και του χριστιανικού πληθυσμού. Αλλά τελικά οι Εβραίοι έμειναν στην Κέρκυρα μόνο χάρη στην ανοχή των αρχών. Το κερκυραϊκό πολιτικό σύστημα ήταν μια μικρογραφία του πολιτικού συστήματος της Βενετίας –με αριστοκρατικά προνόμια, τοπικούς βαρόνους και τη «Χρυσή Βίβλο» (Libro d´Oro)– όπου οι Εβραίοι δεν κατείχαν, όπως και ο αγροτικός πληθυσμός, πολιτικά δικαιώματα.

strasse
Στην πρώην εβραϊκή συνοικία, ©Diana Siebert

Η γαλλική, ρωσο-οθωμανική και βρετανική περίοδος

Μετά την κατάρρευση της Βενετίας το 1797 η Κέρκυρα πέρασε δια των όπλων στον έλεγχο της επαναστατικής Γαλλίας, η οποία θέλησε –ως ένα είδος εδαφικής εξαγωγής– να εισαγάγει στην Κέρκυρα την ελευθερία, την ισότητα και την αδελφοσύνη, συμπεριλαμβανόμενης της πλήρους χειραφέτησης των Εβραίων. Αλλά η παλιά αριστοκρατία και οι χριστιανοί τεχνίτες αρνήθηκαν να καθίσουν στο κοινοβούλιο της νήσου μαζί με Εβραίους. Τέλος οι ευγενείς υποστήριξαν την ολοκληρωτική κατάλυση των γαλλικών δυνάμεων από τον ρωσο-οθωμανικό στόλο.

Τα δύο πολυεθνικά απολυταρχικά καθεστώτα, η Ρωσική και η Οθωμανική Αυτοκρατορία, δημιούργησαν στην Κέρκυρα και τα υπόλοιπα Επτάνησα από το 1800 μέχρι το 1807 το πρώτο αυτόνομο ελληνικό κρατίδιο της σύγχρονης εποχής, την «Επτάνησο Πολιτεία». Στην περίοδο αυτή και σε όσες ακολούθησαν μέχρι την ένωση με την Ελλάδα, οι Εβραίοι είχαν και πάλι μειωμένα δικαιώματα.

Η ένωση με την Ελλάδα

Όταν το 1864 το «Ηνωμένον Κράτος των Ιονίων Νήσων» ενώθηκε με το «Βασίλειον της Ελλάδος», το σύνολο των κερκυραϊκών εβραϊκών κοινοτήτων αποτελούσε τη μεγαλύτερη εβραϊκή κοινότητα της Ελλάδας, μια και η Κρήτη, η Θεσσαλονίκη και τα Ιωάννινα, που είχαν μεγάλες εβραϊκές κοινότητες, ενσωματώθηκαν στην Ελλάδα μόλις το 1912/1913 και η Ρόδος το 1947.

Στην επίσημη ιστορία τονίζεται πάντα, ότι όλοι οι Έλληνες όλων των δογμάτων είχαν στο νεώτερο ελληνικό κράτος τα ίδια δικαιώματα. Αλλά ο εξέχων ρόλος της Ορθόδοξης Εκκλησίας είναι κατοχυρωμένος στο Σύνταγμα – και εξακολουθεί να είναι μέχρι τις μέρες μας.

altes stadthaus
Στην πρώην εβραϊκή συνοικία, ©Diana Siebert

Ο ιταλικός εποικισμός

Οι έποικοι που ήρθαν τον 19ο αιώνα από την Ιταλία στην Κέρκυρα είχαν ως στόχο τον εξιταλισμό του νησιού. Το «Πρόγραμμα Cavour», η κρατική πολιτική της επέκτασης προς ανατολάς τής μόλις το 1861 ενωμένης Ιταλίας, προξένησε ως ελληνική αντίδραση έναν έντονο εθνικισμό που συνέδεσε την αντιϊταλική στάση με τον αντισημιτισμό, ειδικά επειδή οι Εβραίοι της Κέρκυρας μιλούσαν μεταξύ τους –κάτω από την απουλιανή και την βενετσιάνικη επιρροή– ιταλικά, τη γλώσσα των προπατορικών εχθρών των περισσότερων κερκυραίων Ορθόδοξων. Έτσι αναμείχτηκε ο σύγχρονος εθνικισμός με τον παραδοσιακό αντιϊουδαϊσμό του ορθόδοξου πληθυσμού.

Το πογκρόμ

Το 1891 ξέσπασε ένα αντισημιτικό πογκρόμ: στο γκέτο βρέθηκε δολοφονημένη μια μικρή Εβραιοπούλα. Πολλοί Χριστιανοί υπέθεσαν, ότι ήταν Χριστιανόπουλο και θύμα τελετουργικής παιδοκτονίας. Στο πογκρόμ που ακολούθησε σκοτώθηκαν 20 Εβραίοι, γεγονός που προσέλκυσε τη διεθνή προσοχή. Στην πόλη της Κέρκυρας κάθε έβδομος κάτοικος ήταν Εβραίος, στον συνολικό πληθυσμό του νησιού κάθε εικοστός. Μετά το πογκρόμ έφυγαν μόνιμα από το νησί 2.000 έως 3.000 από τους 5.000 Κερκυραίους Εβραίους· η μεγαλύτερη εβραϊκή κοινότητα της τότε Ελλάδας συρρικνώθηκε έντονα. Από τότε και μέχρι την παραμονή του Ολοκαυτώματος οι Κερκυραίοι Εβραίοι ανέρχονταν σε 2.000 άτομα. Ως το 1928 η Κέρκυρα ήταν η περιοχή με τον υψηλότερο αριθμό καταχωρημένων στους καταλόγους αλλοδαπών. Σε αυτούς πρέπει να συγκαταλέγονταν εκτός από τους Ιταλούς, την Πριγκίπισσα Σίσσυ της Αυστρίας, τον Κάιζερ Γουλιέλμο της Γερμανίας και ουκ ολίγοι Εβραίοι.

in der synagoge
Συναγωγή με την χαρακτηριστική διάταξη των πάγκων, ©Diana Siebert

Διενέξεις μεταξύ των Εβραίων

Ακόμα και εντός της εβραϊκής κοινότητας παρουσιάστηκαν στους αιώνες της συνύπαρξης διενέξεις μεταξύ των κοινοτήτων με διαφορετική πολιτισμική παράδοση. Οι Ρωμανιώτες και οι Σεφαραδίτες ανταγωνίζονταν μεταξύ τους, αποφεύγοντας διακοινοτικούς γάμους. Έφταναν στο σημείο να καταδίδουν στους Βενετούς τα παραπτώματα της εκάστοτε άλλης κοινότητας, μια συμπεριφορά ασυνήθιστη για την εποχή εκείνη. Μόνο μετά το πογκρόμ του 1891 συσπειρώθηκαν η (μεγαλύτερη) «ιταλική» και η (μικρότερη) «ελληνική» εβραϊκή κοινότητα.

Η δικτατορία του Μεταξά

Αρχικά ο ελληνικός φασισμός υπό τον δικτάτορα Ιωάννη Μεταξά (1936-1941) δεν ήταν αντισημιτικός. Η ΕΟΝ, η κυβερνητική οργάνωση νεολαίας, παρουσίαζε σε ντοκιμαντέρ της εποχής την εβραϊκή συνοικία της Κέρκυρας όχι ως όνειδος της πόλης, αλλά ως αξιοθέατο. Και μετά το Όχι της 28ης Οκτωβρίου 1940, την απόρριψη του τελεσιγράφου που έθεσε ο Μουσολίνι στην Ελλάδα, Εβραίοι και Χριστιανοί υπερασπίστηκαν από κοινού την ελληνική πατρίδα.

aufgeschlagenes buch
Λειτουργικά βιβλία στα ελληνικά, εβραϊκά, ρωσικά και αγγλικά, ©Diana Siebert

Η ιταλική κατοχή

Οι Ιταλοί και το ιταλικό κράτος παρέμειναν μισητοί στον ορθόδοξο πληθυσμό της Κέρκυρας. Το μίσος εντάθηκε όταν ο Μουσολίνι διέταξε πολεμικά πλοία να βομβαρδίσουν την πόλη της Κέρκυρας τον Αύγουστο του 1923. Κατά την ιταλική κατοχή 1941-1943 πολλοί Κερκυραίοι έφυγαν από την πόλη και έμειναν στην εξοχή, αλλά οι Εβραίοι δεν είχαν, ως επί το πλείστον, αυτή τη δυνατότητα. Ωστόσο οι Εβραίοι δεν υπέστησαν αξιόλογους διωγμούς στην ιταλική επικράτεια, στην οποία ανήκε και η Κέρκυρα.

Η γερμανική κατοχή

Τον Σεπτέμβριο του 1943 οι Γερμανοί κατέλαβαν την Κέρκυρα, αλλά ήδη διαφαίνονταν η τελική ήττα τους. Οι Κερκυραίοι Εβραίοι και Χριστιανοί έμειναν ξένοι μεταξύ τους. Αυτό ευνόησε τους Γερμανούς κατακτητές να φορτώσουν μεταξύ 11 και 15 Ιουνίου του 1944 –λιγότερο από τέσσερις μήνες πριν από την υποχώρησή τους– με τη βοήθεια Ελλήνων συνεργατών τα εννέα δέκατα των Κερκυραίων Εβραίων (δηλαδή περίπου 1.800 άνδρες, γυναίκες και παιδιά) σε τρία πλοία και να τους εκτοπίσουν μέσω Πάτρας, Πειραιά και Αθήνας στο Άουσβιτς, όπου και οι περισσότεροι από αυτούς δολοφονήθηκαν. Λίγοι μόνο από αυτούς επέζησαν, συμπεριλαμβανομένων των κρατουμένων από το παράρτημα του στρατοπέδου συγκέντρωσης Hailfingen-Tailfingen. Οι περισσότεροι από τους ούτε καν 200 επιζώντες επέστρεψαν στην Κέρκυρα μόνο για μικρό χρονικό διάστημα και μετοίκησαν στη συνέχεια σε άλλες χώρες. Το 1957 η εβραϊκή κοινότητα της Κέρκυρας αριθμούσε 104 μέλη, το 1972 ακόμα 84, σήμερα πλέον μόνο 60.

in der synagoge
Πινακίδα στην συναγωγή με τα ονόματα των οικογενειών που εξοντώθηκαν στα στρατόπεδα συγκέντρωσης, ©Diana Siebert

Περισσότερες πληροφορίες:
Η ιστορικός Ντιάνα Σίμπερτ έγραψε την πρώτη μονογραφία στα γερμανικά που αναφέρεται στην πολυτάραχη ιστορία της Κέρκυρας από το 1797 μέχρι το 1944 (βλ. diablog.eu https://diablog.eu/literatur/diana-siebert-korfu-geschichte-literatur/):
Siebert, Diana: Aller Herren Außenposten. Korfu von 1797 bis 1944, Κολωνία 2016.
Διατίθεται στα γερμανικά βιβλιοπωλεία. Στην Ελλάδα θα βρείτε το βιβλίο της εδώ: http://korfubuch.de/in-griechenland

Κείμενο: Diana Siebert. Μετάφραση: A. Τσίγκας. Φωτογραφίες: Diana Siebert.

Αυτή η καταχώρηση είναι διαθέσιμη και στα: Deutsch (Γερμανικά)

Σχολιάστε