Η λίμνη Κωπαΐδα: καταβόθρες και ελονοσία

Μια εικονική περιήγηση του Κρίστιαν Γκόνζα

Αυτή η καταχώρηση είναι διαθέσιμη και στα: Deutsch (Γερμανικά)

Πηγή ελονοσίας για χιλιετίες, η λίμνη Κωπαΐδα αποξηράνθηκε μόλις τον 19ο αιώνα. Ο Κρίστιαν Γκόνζα μας ξεναγεί στο diablog.eu στο πολυτάραχο παρελθόν της θρυλικής λίμνης. Η μετάφραση του γερμανικού κειμένου έγινε από συμμετέχουσες στο Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών του Α.Π.Θ.

Στον καιρό της καραντίνας, στην προσπάθειά μου να ανταπεξέλθω στον παραλογισμό του σήμερα, σκέφτομαι τους μακρινούς τόπους, όπου σε καλύτερες εποχές μπορούσα να περιπλανηθώ. Τότε φέρνω στον νου μου τις λεγόμενες μεταβατικές ζώνες. Ο Ησίοδος περιέγραψε τις βοιωτικές κορυφές του Ελικώνα, που σήμερα ονομάζεται Ζαγαράς, ως ένα είδος μεταβατικής ζώνης ανάμεσα στον κόσμο των θεών και των ανθρώπων. Εδώ οι Μούσες χόρευαν με τα πόδια ανάλαφρα στον βωμό του Διός, γράφει ο ποιητής. Κι ύστερα, τραγουδούσαν, σκεπασμένες την πυκνή ομίχλη, σαν αερικά.

Στο ξέφωτο του δάσους βρίσκεται μια πηγή που ταυτίζεται με την αρχαία Ιπποκρήνη. Από εκεί ψηλά, κόβοντας πραγματικά την ανάσα, ξεδιπλώνεται προς τα κάτω η αλπική ορογένεση —πτυχές του τεράστιου πέπλου της γης, κεντημένες εκατοντάδες εκατομμύρια χρόνια πριν. Από το σημείο εκείνο βλέπει κανείς όλο το βόρειο τμήμα της Βοιωτίας μέχρι τα βουνά των συνόρων της: την κοιλάδα του ποταμού Κηφισού, τον Ορχομενό με την αρχαία ακρόπολη και δεξιά του να απλώνεται στον ορίζοντα η μεγάλη λεκάνη της Κωπαΐδας —όλα, όπως ένας πελώριος χάρτης. Κι όλα φαίνονται υπέροχα.

kopais see
Carl Rottmann: Κωπαΐδα 1839 ©Szilas/Neue Pinakothek München (βλ. σημ.)

Ίσως γι’ αυτό μου έκανε τόση εντύπωση το βιβλίο Landscapes of Desease, που τόλμησε να αναφερθεί σε αυτό το ειδυλλιακό τοπίο ως ένα τοπίο αρρώστιας. Η σκέψη μου τώρα κατηφορίζει πρώτα προς το χωριό Ευαγγελίστρια, άλλοτε Ζαγαράς, και από εκεί συνεχίζει για την Αλίαρτο, την πρωτεύουσα της Κωπαΐδας.

Περιπλανιέμαι στην περιοχή και συναντώ όμορφες αγγλικές αγροικίες, θέαμα πραγματικά σπάνιο σε αυτόν τον τόπο. Πρόκειται για τον πρώην βρετανικό συνοικισμό «model village». Η βρετανική εταιρεία «Lake Copais Ltd.» εγκατέστησε στην όχθη της λίμνης τα κεντρικά της γραφεία, ιδρύοντας έτσι λίγο-πολύ τη σύγχρονη κωμόπολη της Αλιάρτου. Οι βρετανοί επενδυτές διαδέχθηκαν τη γαλλική εταιρεία, που χρεοκόπησε το 1887, και ανέλαβαν την αποξήρανση και καλλιέργεια της λίμνης Κωπαΐδας. Τα κεντρικά γραφεία μεταφέρθηκαν από τη Θήβα στις όχθες της λίμνης και χτίστηκαν κατοικίες για το προσωπικό και τον διευθυντή, αποθήκες και αγροτικά κτίρια, όπως το εκκοκκιστήριο.

Ένας από τους πρώτους που επιθεώρησαν την αποξηραμένη περιοχή ήταν ο γερμανός γεωγράφος Άλφρεντ Φίλιπσον. Το 1894 δημοσίευσε ένα εκτενές άρθρο για το ταξίδι του, εξηγώντας μας για πρώτη φορά τι είναι αυτό που κάνει τη λίμνη Κωπαΐδα τόσο ξεχωριστή: Είναι μια λίμνη-καταβόθρα. Τι σημαίνει, όμως, αυτό;

Η λίμνη της Κωπαΐδας στη Βοιωτία είναι μία από τις μεγαλύτερες και πιο ενδιαφέρουσες λίμνες-καταβόθρες. Πρόκειται για εποχικές ή ελώδεις λίμνες, που δεν έχουν τη δυνατότητα της επιφανειακής απορροής και αποστραγγίζονται τελικά μέσω υπόγειων βαράθρων, τα οποία σχηματίζονται στα ασβεστολιθικά πετρώματα που τα περιβάλλουν και είναι ευρέως γνωστά ως καταβόθρες. Είναι το ίδιο το νερό που ανοίγει αυτές τις εξόδους στο ανθρακικό ασβέστιο, ρέει μέσα από τους υπόγειους υδάτινους αγωγούς που διαπερνούν τα βουνά και αναδύεται και πάλι στην επιφάνεια πιο ανατολικά ή απευθείας στην ακτή, εκβάλλοντας στη θάλασσα. Κατόπιν, η λίμνη διαχωρίζεται σε έλη, ανάμεσα στα οποία εκτείνονται αποστραγγισμένες και εύφορες πεδιάδες.

Κατά καιρούς, τον χειμώνα και την άνοιξη, οι ελώδεις εκτάσεις καλύπτονταν πλήρως από νερό και, ανάλογα με τις βροχοπτώσεις στα βουνά, υπερχείλιζαν και προκαλούσαν καταστροφές στις πεδιάδες της περιοχής, όπως συνέβη το1852 και το 1864, όταν το νερό έφτασε μέχρι την πεδιάδα της Λιβαδειάς. Η απρόβλεπτη αύξηση της στάθμης του νερού ανάγκασε ήδη από τα αρχαία χρόνια τους Μυκηναίους να οργανώσουν ένα σχέδιο για την αποξήρανση της λίμνης. Τον 13ο αιώνα π.Χ., παράλληλα με τη δυναστεία των Ραμσήδων στην Αίγυπτο, ένας άγνωστος σε εμάς ηγεμόνας του ελλαδικού χώρου πραγματοποίησε ένα έργο φαραωνικών διαστάσεων. Αρχικά, χτίστηκαν αναχώματα που ανέκοπταν τη ροή του νερού στους κόλπους της λίμνης, δημιουργώντας αποξηραμένες περιοχές, τα βαθύπεδα. Είναι πιθανόν να σχηματίστηκαν και πλημμυρικές περιοχές.

kopais ebene
Η εύφορη γη της Κωπαΐδας σήμερα

Το ιδιοφυές στοιχείο των αποστραγγιστικών έργων ήταν η χρήση των καταβόθρων για την αποστράγγιση. Τα νερά των ποταμών Μέλανα και Κηφισού, που τροφοδοτούσαν τη λίμνη, έρεαν κατά μήκος των αναχωμάτων, ενώ στα πιο δύσκολα σημεία η ροή τους ρυθμιζόταν από δύο φράγματα. Στη συνέχεια κατέληγαν στις καταβόθρες, κυρίως δε στη «Μεγάλη Καταβόθρα» στον βορειοανατολικό κόλπο της λίμνης, μέσω της οποίας περνούσαν στα βουνά και εκβάλλονταν στη θάλασσα. Ένα ακόμη θαύμα είναι το μυκηναϊκό κάστρο στο «νησί» του Γλα. Η νησίδα αυτή, που δεν υπάρχει πια, ήταν περικυκλωμένη από τα τείχη του. Τα αναχώματα είχαν ύψος τριών μέτρων και κατά πάσα πιθανότητα χρησιμοποιούνταν και ως δρόμοι. Αναρωτιέμαι πόσοι άνθρωποι συγκεντρώθηκαν σε μια τόσο μικρή έκταση γης, οργανώθηκαν και μόχθησαν, για να χτίσουν τα τεράστια τείχη του κάστρου και το ανάχωμα που ξεπερνά σε μήκος τα 15 χιλιόμετρα.

Το σύστημα αποστράγγισης του 19ου αιώνα λειτουργούσε παρόμοια με εκείνο της Εποχής του Χαλκού. Το νερό οδηγούνταν στα ανατολικά του βουνού μέσω καναλιών, τα οποία ωστόσο δεν διέσχιζαν κάποια σπηλιά, αλλά μια τεχνητή σήραγγα κοντά στο Ακραίφνιο, που τότε λεγόταν Καρδίτσα. Το νερό κατέληγε στην Υλίκη, μια λίμνη ταμιευτήρα.

Μετά την πρώτη αποξήρανση της γαλλικής εταιρείας αποκαλύφθηκε ένα παχύ στρώμα τύρφης, που απλωνόταν στον πυθμένα της λίμνης. Η τύρφη αυτή πήρε φωτιά και καιγόταν επί δύο χρόνια. Η πυρκαγιά προκάλεσε κατά τόπους βύθιση του εδάφους μέχρι και τέσσερα μέτρα, με αποτέλεσμα το νέο κανάλι εκροής να πέσει σε αχρηστία. Σε ορισμένα σημεία τα νερά δεν απομακρύνονταν και η λίμνη σχηματίστηκε ξανά. Η γαλλική εταιρεία χρεοκόπησε. Η βρετανική εταιρεία που ανέλαβε έπειτα το έργο άλλαξε τα σχέδια και το ολοκλήρωσε με υψηλό κόστος.

Στην αρχαιότητα η λίμνη, που μετά την παρακμή του μυκηναϊκού πολιτισμού και την καταστροφή των αναχωμάτων είχε από καιρό ξανασχηματιστεί, ήταν γνωστή για τα νόστιμα χέλια της και αργότερα για τις βδέλλες της –«απαραίτητες» στην ιατρική εκείνης της εποχής, ειδικά στην αφαίμαξη, που, όπως πίστευαν, αποτοξίνωνε το σώμα.

blutegel

Προς μεγάλη μου έκπληξη, διάβασα ότι οι βδέλλες εξακολουθούν να χρησιμοποιούνται μέχρι σήμερα στη θεραπεία της οστεοαρθρίτιδας και στην πλαστική χειρουργική, καθώς το σάλιο τους περιέχει ουσίες με αντιφλεγμονώδη και αντιπηκτική δράση. Η λίμνη, πλούσια όπως πάντα σε βδέλλες, αποτελούσε πόλο έλξης για ανθρώπους ενδεείς από όλη την Ανατολική Μεσόγειο, που τις μάζευαν και τις πουλούσαν, ακολουθώντας μια διαδικασία μάλλον αποκρουστική. Όπως περιγράφει τη δεκαετία του 1870 ο γάλλος διπλωμάτης και συγγραφέας ταξιδιωτικών βιβλίων, Χένρι Μπελ, οι άνθρωποι οδηγούσαν τα γέρικα και αδύναμα άλογα στους βάλτους και περίμεναν, ώσπου απειράριθμες βδέλλες να κολλήσουν στο δέρμα τους. Τις περισσότερες φορές, μετά τη διαδικασία της συλλογής, άφηναν τα ζώα στα έλη να πεθάνουν. Όποιος δεν είχε χρήματα για άλογο χρησιμοποιούσε το ίδιο του το σώμα, για να μαζέψει τα πολύτιμα αυτά πλάσματα. Άνθρωποι αποστεωμένοι και ισχνοί πήγαιναν στα βαλτοτόπια και άφηναν τις βδέλλες να δαγκώσουν τη σάρκα τους, προκειμένου στη συνέχεια να τις μαζέψουν.

Η Κωπαΐδα, όμως, ήταν περισσότερο γνωστή ως «βάλτος της ελονοσίας». Η Ελλάδα ήταν η χώρα με τον υψηλότερο αριθμό ασθενών με ελονοσία στην Ευρώπη. Μάλιστα, η περιοχή της Κωπαΐδας ανήκε σ’ αυτές που επλήγησαν περισσότερο από τη συγκεκριμένη ασθένεια. Ο Φίλιπσον, όπως και πολλοί άλλοι, πίστευε ότι η αποξήρανση της λίμνης θα συνέβαλε δραστικά στην αντιμετώπιση της ελονοσίας. Ωστόσο, το συμπέρασμα αυτό ήταν εσφαλμένο, όπως άλλωστε επισημαίνει και η Κατερίνα Γαρδίκα στο βιβλίο της Landscapes of Disease, που μιλάει για την ελονοσία στη σύγχρονη Ελλάδα. Το 1906 η βρετανική εταιρεία «Lake Copais Company Ltd.» χρειάστηκε να προσλάβει έναν επιστήμονα παγκοσμίου φήμης, για να βοηθήσει στην καταπολέμηση της ελονοσίας, μιας ασθένειας μάστιγας για το αγγλικό διοικητικό προσωπικό και τους εργάτες. Ο επιστήμονας αυτός δεν ήταν άλλος από τον Ρόναλντ Ρος, που τιμήθηκε με το Νόμπελ Ιατρικής, επειδή ανακάλυψε ότι το παράσιτο της ελονοσίας (πλασμώδιο) μεταδίδεται μέσω του ανωφελούς κουνουπιού.

Ο Ρόναλντ Ρος πέρασε, λοιπόν, και από τη συνοικία Σκριπού του Ορχομενού στη δυτική όχθη της λίμνης, όπου η ελονοσία ενδημούσε. Ο ίδιος γράφει:

Βρέθηκα στον Ορχομενό της Βοιωτίας, για να πραγματοποιήσω την έρευνά μου. Εκεί που κάποτε βρισκόταν μια πόλη γεμάτη εμπόρους τώρα υπάρχει μόνο ένα φτωχό χωριό, όπου σχεδόν όλα τα παιδιά πάσχουν από σπληνομεγαλία λόγω της ελονοσίας.

Όταν διάβασα ότι η σπληνομεγαλία, η διόγκωση δηλαδή του σπλήνα, είναι ένα από τα συμπτώματα της ελονοσίας, μου ήρθαν στο μυαλό όλα εκείνα τα παιδιά στις ασπρόμαυρες φωτογραφίες των αγροτών και των νομάδων με τις διογκωμένες κοιλιές —διογκωμένες, προς έκπληξή μου, όχι από την πείνα, αλλά εξαιτίας της ελονοσίας! Εκείνη την εποχή περίπου το ένα τέταρτο με ένα τρίτο του πληθυσμού της Ελλάδας έπασχε από ελονοσία. Η κατάσταση βελτιώθηκε μόνο μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, όταν η ασθένεια εξαλείφθηκε από τη χώρα λόγω της μαζικής χρήσης του εντομοκτόνου DDT.

Τρόμπα DDT
Τρόμπα DDT

Ωστόσο, και η ίδια η φύση είχε αναπτύξει ήδη από πολύ νωρίτερα μια στρατηγική άμυνας εναντίον της ελονοσίας μέσω μιας άλλης ασθένειας. Μεταξύ αναιμίας και ελονοσίας υπάρχει άμεση σχέση. Σήμερα η δρεπανοκυτταρική και η μεσογειακή αναιμία (θαλασσαιμία) εμφανίζονται σε περιοχές που παλαιότερα είχαν πληγεί από ελονοσία. Η Ελλάδα δεν αποτελεί εξαίρεση. Γιατί συμβαίνει αυτό; Στην αναιμία διαταράσσεται η διαδικασία σχηματισμού των ερυθρών αιμοσφαιρίων. Το σώμα αντιδρά στην ανεπάρκεια αυτή και αυξάνει την παραγωγή ερυθρών αιμοσφαιρίων. Η συγκεκριμένη αντίδραση προστατεύει το άτομο από την ελονοσία, που επιτίθεται στα ερυθρά αιμοσφαίρια. Γι’ αυτόν τον λόγο στις περιοχές με ελονοσία η αναιμία προσφέρει μεγαλύτερες πιθανότητες επιβίωσης. Ως αποτέλεσμα της φυσικής επιλογής στις συγκεκριμένες περιοχές, λοιπόν, έπασχαν και εξακολουθούν να πάσχουν από αναιμία περισσότεροι άνθρωποι σε σύγκριση με άλλες χώρες. Και τώρα που σκέφτομαι, όπως και πολλοί άλλοι τους τελευταίες μήνες, τα παράσιτα, τα βακτήρια, τους ιούς και τα ιοειδή που υπάρχουν γύρω και μέσα μου, αναρωτιέμαι γιατί δεν είχα δώσει νωρίτερα μεγαλύτερη προσοχή σε όλα αυτά.

Σημ. 1: https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Rottmann_-_Kopaissee_1839.jpg?uselang=de

Το έργο αυτό είναι κοινό κτήμα, διότι η διάρκεια προστασίας των πνευματικών δικαιωμάτων έχει λήξει. Αυτό ισχύει για τη χώρα προέλευσης του έργου και για όλες τις άλλες χώρες με νόμιμη διάρκεια προστασίας 100 έτη ή λιγότερο μετά το θάνατο του δημιουργού.

Σημ. 2: Η μετάφραση του κειμένου έγινε από τις φοιτήτριες και τον φοιτητή του ΔΠΜΣ Διερμηνείας και Μετάφρασης, κατεύθυνση Μετάφρασης, του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης: Ευγενία Καριεντίδου, Έλσα Μαυρίδη, Γρηγόρη Παυλίδη, Σίλια Πουρνάρα, Ελένη Τάτλη, υπό την καθοδήγηση της Φωτεινής Πατεινάρη.

«Για τη μετάφραση ακολουθήσαμε το μονοπάτι του συγγραφέα στον όμορφο τόπο της Κωπαΐδας. Προσπαθήσαμε να διατηρήσουμε τον ρυθμό του αρχικού κειμένου και τον μαγικό τρόπο με τον οποίο συνδέει γεγονότα, πολλές φορές σκληρά, με τη μορφή της διήγησης. Έπειτα από ομαδική εργασία και… πολλές αναθεωρήσεις προέκυψε το συγκεκριμένο μετάφρασμα. Ελπίζουμε να σας ταξιδέψει όπως εμάς!»

5 leute auf treppe
©Φωτεινή Πατεινάρη

Κείμενο: Christian Gonsa. Μετάφραση: ΔΠΔΜΣ. Απεικονίσεις: Szilas/Neue Pinakothek Μόναχο, A. Τσίγκας, Φωτεινή Πατεινάρη.

Αυτή η καταχώρηση είναι διαθέσιμη και στα: Deutsch (Γερμανικά)

Σχολιάστε