Γερμανοί Φιλέλληνες απαθανατισμένοι στα ονόματα δρόμων της Αθήνας

Άρθρο της Φράουκε Μπούριαν

Αυτή η καταχώρηση είναι διαθέσιμη και στα: Deutsch (Γερμανικά)

Τον Μάρτιο του 2021 γιορτάζεται η 200ή επέτειος της έναρξης της Επανάστασης του 1821, στην ευτυχή έκβαση της οποίας συνέβαλλαν τα μάλα και οι Φιλέλληνες. Έτσι χαρακτηρίζονται γενικά όσοι τρέφουν ιδιαίτερη αγάπη προς τους Έλληνες που την εκδηλώνει δια λόγου ή έργου, αν και σήμερα κατά τους εορτασμούς καθιερώθηκε να λέγεται ιδιαίτερα για ξένους υπηκόους που εκδήλωσαν φίλια αισθήματα προς την Ελλάδα κατά τον Αγώνα της ανεξαρτησίας του 1821. Η Φράουκε Μπούριαν μας περιδιαβαίνει στους δρόμους της Αθήνας και μας συστήνει σχεδόν άγνωστους Φιλέλληνες εραστές της Αρχαίας Ελλάδας που δεν έλαβαν μεν μέρος στον Αγώνα, αλλά τον προετοίμασαν ή έθεσαν με το έργο τους τις βάσεις της σύγχρονης Ελλάδας.

Τα ονόματα των οδών μιας πόλης μνημονεύουν ανθρώπους που την ευεργέτησαν. Είναι προφανές ότι οι σύγχρονοι Έλληνες αγαπούν ιδιαίτερα τους αρχαίους προγόνους τους. Στην Αθήνα υπάρχουν δεκάδες δρόμοι που φέρουν το όνομα του Αριστοτέλη και του Σοφοκλή, του Σωκράτη, του Ευριπίδη και του Περικλή. Με αυτό τον τρόπο οι σύγχρονοι εκφράζουν την υπερηφάνεια για το ένδοξο παρελθόν και την κληρονομιά τους καθώς και την πεποίθηση, ότι είναι άμεσοι απόγονοι των αρχαίων Ελλήνων. Σε αυτόν τον όμιλο των επιφανών συναντάμε και περίπου τριάντα Γερμανούς διαφόρων ιδιοτήτων.

Κίτρινο κτίριο σε μεγάλο δρόμο
Τα τέως ανάκτορα του Όθωνα, η σημερινή Βουλή δίπλα στον Εθνικό Κήπο

Αυτή η τιμή τους έγινε για τις εξαιρετικές υπηρεσίες που προσέφεραν στην Ελλάδα. Τον 19ο αιώνα η Ελλάδα επωφελήθηκε σε μεγάλο βαθμό από την επιστημονική έρευνα των Δυτικών. Μεταξύ τους πρωτοστάτησαν και Γερμανοί μελετητές με ερευνητικές εργασίες, πολλές των οποίων εξακολουθούν να έχουν ισχύ μέχρι και σήμερα. Συνδέοντας το όνομά τους με την Ελλάδα, αύξησαν διεθνώς την αίγλη της.

Οδική σήμανση για το ιατρικό γραφείο

Σε όλους αυτούς είναι αφιερωμένη στο κέντρο της Αθήνας η οδός Φιλελλήνων, που ξεκινά από την πλατεία Συντάγματος. Κάθετός της είναι η οδός Όθωνος που πλαισιώνει την κεντρική πλατεία στα νότια. Φέρει το όνομα του πρώτου βασιλιά της νεώτερης Ελλάδας, του Βαυαρού πρίγκιπα του Οίκου των Βίττελσμπαχ. Οι περισσότεροι Γερμανοί αυλικοί που τον συνόδευσαν παρέμειναν στην Ελλάδα – εφόσον μπόρεσαν να προσαρμοστούν στις κλιματολογικές και στις υγειονομικές συνθήκες και να ανταπεξέλθουν στις διαδεδομένες ασθένειες όπως για παράδειγμα τον «ενδημικό διαλείποντα πυρετό», δηλαδή την ελονοσία.

Μεταξύ εκείνων που εκτιμήθηκαν ιδιαίτερα από τους Αθηναίους ήταν δύο με το διαδεδομένο γερμανικό επώνυμο Schmidt (σιδεράς): ο Φρειδερίκος Σμιτ (Friedrich Schmidt) και ο Γ.Φ. Ιούλιος Σμιτ (J.F. Julius Schmidt, 1825-1884). Στον δεύτερο είναι αφιερωμένη η στενή οδός Ιουλίου Σμιθ/Smith, που οδηγεί προς τον Λόφο των Νυμφών. Εκεί βρίσκεται το χαρακτηριστικό κτίσμα του Αστεροσκοπείου, δωρεά στο ελληνικό κράτος το 1842 του ευγενούς Γεωργίου Σίνα, πλούσιου τραπεζίτη και μαικήνα που ζούσε στη Βιέννη. Ο επώνυμος αστρονόμος Ιούλιος Σμιθ/Smith ήταν διευθυντής του Αστεροσκοπείου από το 1858 έως τον ξαφνικό θάνατό του από καρδιακή προσβολή το 1884. Η κηδεία του στο Α΄ Νεκροταφείο Αθηνών αποτέλεσε λαϊκό προσκύνημα, τον αποχαιρέτησε πλήθος κόσμου.

Σημάδι δρόμου στο κεφάλι κάλυψη με μπαλκόνι

Ένας μικρός δρόμος πίσω από το Α΄ Νεκροταφείο, η οδός Βίνκελμαν/Vinkelman είναι αφιερωμένος στον επιφανή αρχαιογνώστη Γιόχαν Γιοάχιμ Βίνκελμαν (Johann Joachim Winckelmann, 1717-1768), τον «πατέρα» της κλασικής αρχαιολογίας. Αν και δεν επισκέφτηκε ποτέ την Ελλάδα, είχε καθοριστική επιρροή στην εικόνα που έχουν ακόμα και σήμερα οι Γερμανοί για την Ελλάδα και για τους συγγραφείς και ποιητές της κλασικής αρχαιότητας. Εξ αυτού ο Γκαίτε μίλησε για τον «εκ φύσεως χαρούμενο χαρακτήρα των Ελλήνων», οι οποίοι «ονειρεύτηκαν το όνειρο της ζωής με τον πιο όμορφο δυνατό τρόπο». Τους θεωρούσε ιδανικό τύπο ανθρώπου όχι μόνο στην Ευρώπη αλλά και σε διεθνές επίπεδο. Οι Έλληνες ήταν λοιπόν η μεγάλη αγάπη του Βίνκελμαν. Επειδή την ουσία της ελληνικής τέχνης αποτελούσε «η ευγενική απλότητα και το ήρεμο μεγαλείο», τη θεωρούσε ανώτερη της ρωμαϊκής.

Οδική πινακίδα στη γωνιά του σπιτιού

Η άλλη οδός Σμιθ βρίσκεται στον Νέο Κόσμο κοντά στη Λεωφόρο Συγγρού και είναι πάροδος της οδού Πύρρας. Ο ανάδοχος Φρειδερίκος Σμιτ (Friedrich Schmidt, δίχως ακριβείς ημερομηνίες) ήταν Πρώσος αγρονόμος και αρχικηπουρός των ανακτόρων. Με την υποστήριξη του διάσημου Βαυαρού φυτολόγου Καρλ Νίκολαους Φράας (Carl Nikolaus Fraas, ο οποίος επέστρεψε το 1841 για λόγους υγείας στο Μόναχο) έθεσε σε εφαρμογή το σχέδιο του Φρανσουά Λουί Μπαρώ (François Louis Barault) για τον τότε Βασιλικό Κήπο. Με παρότρυνση της βασίλισσας Αμαλίας (1818-1875) ο Σμιτ φύτεψε σπάνια δέντρα και φυτά από όλη τη Μεσόγειο και μετέτρεψε το πάρκο σε βοτανικό κήπο. Από τα 500 είδη τα 102 ήταν αυτόχθονα. Ο Σμιτ δημοσίευσε το άρθρο «Ο εν Αθήναις Βασιλικός Κήπος» (Der königliche Hofgarten in Athen) σχετικά με τη δημιουργία του. Ο πλατύς δρόμος που περνά μπροστά από την κύρια πύλη εισόδου του «Εθνικού Κήπου» φέρει το όνομα της Αμαλίας, Λεωφόρος Βασιλίσσης Αμαλίας.

Οδική πινακίδα στον πυλώνα

Οι πινακίδες των οδών της Αθήνας είναι γραμμένες υποδειγματικά με ελληνικά και λατινικά στοιχεία. Το τυχόν ξένο όνομα είναι ωστόσο συνήθως εξελληνισμένο που κατόπιν απλώς μεταγράφεται σε λατινική γραφή, με αποτέλεσμα να διαφέρει όχι σπάνια τελείως από την πρωτότυπη γραφή – και να είναι ως εκ τούτου μη αναγνωρίσιμο. Αυτό το πρόβλημα υπάρχει στην επόμενη πινακίδα. Παράλληλος της οδού Φρειδερίκου Σμιτ είναι η οδός Χέλντραϊχ/Chelntraich που ο γερμανόφωνος τουρίστας δύσκολα θα αποκρυπτογραφήσει ως Heldreich. Ο Τέοντορ Χέρμαν φον Χέλντραϊχ (Theodor von Heldreich, 1822-1902 ), διεθνούς εμβέλειας βοτανολόγος και πανταχού παρών σε διεθνή συνέδρια, ήταν από το 1851 μέχρι το θάνατό του το 1902 διευθυντής του Βασιλικού Βοτανικού Κήπου Αθηνών και από το 1858 μέχρι το 1883 γενικός επιμελητής του Φυσιογραφικού Μουσείου του Οθώνειου Πανεπιστημίου Αθηνών. Στα πολυάριθμα ταξίδια του σε όλη σχεδόν την επικράτεια της Ελλάδας μελέτησε λεπτομερώς την Ελληνική χλωρίδα και ανακάλυψε 700 νέα είδη, εβδομήντα των οποίων φέρουν το όνομά του. Πολλές εκδόσεις του ανατυπώθηκαν τον 20ο και τον 21ο αιώνα. Για παράδειγμα το έργο του «Τα καλλιεργήσιμα φυτά της Ελλάδας» (Die Nutzpflanzen Griechenlands), που πρωτοδημοσιεύτηκε το 1877, ξανατυπώθηκε το 2016 από τον οίκο Hansebooks. O ίδιος υπογράφει τα ελληνικά του συγγράμματα ως Θεόδωρος δε Χελδράιχ. Ο Χέλντραιχ είχε πυκνή αλληλογραφία με Ευρωπαίους συναδέλφους του, μεταξύ των οποίων και με τον Κάρολο Δαρβίνο – η οποία δημοσιεύθηκε το 1993.

Οδική πινακίδα με σκιά

Ούτε από την Αθήνα δεν μπορεί να λείπει το «κλασικό» γερμανικό όνομα Μύλλερ (Müller, μυλωνάς). Η οδός Μυλλέρου στο Μεταξουργείο θυμίζει τον Γερμανό ποιητή και ορκισμένο Φιλέλληνα Βίλχελμ Μύλλερ (Wilhelm Müller, 1794-1827). Ήδη εν ζωή του απέδιδαν στη Γερμανία τον τίτλο «Μύλλερ των Ελλήνων» (Griechen-Müller). Έγραψε πάνω από πενήντα ποιήματα με τον συλλογικό τίτλο «Τραγούδια των Ελλήνων» (Griechenlieder) συμπεριλαμβανομένου του δημοφιλούς «Ο μικρός Υδραίος» (Der kleine Hydriot).1 Στους Γερμανούς είναι περισσότερο γνωστός από τη μελοποίηση των ποιημάτων του «Η πεζοπορία είναι η ευχαρίστηση του Μυλωνά» (Das Wandern ist des Müllers Lust) και «Χειμερινό ταξίδι» (Winterreise) από τον Φραντς Σούμπερτ, που έγιναν πολύ δημοφιλή. Η οδός Μύλλερ/Myller στον Κολωνό αποτίει φόρο τιμής στον Καρλ Ότφριντ Μύλλερ (Karl Otfried Müller, 1797–1840), έναν από τους σημαντικότερους και πλέον παραγωγικούς λόγιους και κλασικιστές της εποχής του. Πέθανε στην Αθήνα από πυρετό μετά το ταξίδι του στους Δελφούς. Στη μνήμη του στήθηκε μεγάλη επιτύμβια στήλη στο λόφο του Κολωνού, που υπάρχει ακόμα και σήμερα.

Οδός σημάδι στο σπίτι

Αφιερωμένος στον μεγάλο αρχαιολόγο Ερρίκο Σλήμαν (Heinrich Schliemann, 1822–1890) είναι δρόμος στα νότια της συνοικίας του Βύρωνα (που πήρε το όνομά του από τον Βρετανό Λόρδο Βύρωνα, Lord Byron, 1788–1824). Τιμώμενος είναι και ο αρχιτέκτονας Ερνέστος Τσίλλερ (Ernst Ziller, 1837-1923) που ανήγειρε το «Ιλίου Μέλανθρον», την οικία Σλήμαν (όπου τώρα είναι εγκατεστημένο το Νομισματικό Μουσείο), και το μαυσωλείο του αρχαιολόγου στο Α΄ Νεκροταφείο Αθηνών. Με πάνω από πεντακόσια κτήρια ο Τσίλλερ ήταν καθοριστικός για την κλασικιστική μορφή των Αθηνών. Μερικά από τα έργα του ευτυχώς δεν κατεδαφίστηκαν και δίνουν έτσι μέχρι σήμερα χάρη στην πόλη. Ο Τσίλλερ πέθανε πάμφτωχος στην Αθήνα και κηδεύτηκε επίσης στο Α΄ Νεκροταφείο Αθηνών.

Σήμα δρόμου στο πλέγμα από σφυρήλατο σίδερο
Ιλίου Μέλαθρον (οικία Σλήμαν), σήμερα Νομισματικό Μουσείο

Και άλλοι Γερμανοί έχουν εκεί την τελευταία τους κατοικία, όπως ο Φιλέλληνας βαρώνος Έντουαρντ φον Ράινεκ (Eduard von Reineck, 1796-1854) ο επιγραφολόγος Χανς φον Πρότ (Hans von Prott, 1869-1903), η Μπετίνα φον Σαβινύ-Σχινά (Bettina von Savigny-Schinas, 1805-1835), τα γράμματα της οποίας αποτελούν σημαντική πηγή για την ιστορία της Ελλάδας επί βασιλείας Όθωνος, και ο αρχαιολόγος Άντολφ Φουρτβένγκλερ (Adolf Furtwängler, 1853-1907).

Σημ. 1: Μικρό αγόρι ήμουνα, τα πόδια μου ακόμα δεν με βαστούσαν,
όταν ο πατέρας παρέα με πήρε και βγήκαμε στη θάλασσα.
[…]
Σήμερα στα χέρια μου απόθεσε μια σπάθα,
και μ΄ όρκισε ν΄ αγωνιστώ για τον Θεό και την Πατρίδα.
[…]
Στο καλό με τη σπάθα σου, μικρέ μου Υδραίε!

Κείμενο: Φράουκε Μπούριαν. Το κείμενο πρωτοδημοσιεύτηκε στα γερμανικά στο μπλογκ της στις 2/4/2018. Μετάφραση: Α. Τσίγκας. Φωτογραφίες: Αλεξάνδρα Τσίγκα. Για τη ζωή του Ερνέστου Τσίλλερ βλ. το άρθρο στο diablog.eu: Ο Ερνέστος Τσίλλερ αποκαλύπτεται.

Αυτή η καταχώρηση είναι διαθέσιμη και στα: Deutsch (Γερμανικά)

1 σκέψη στο “Γερμανοί Φιλέλληνες απαθανατισμένοι στα ονόματα δρόμων της Αθήνας”

Σχολιάστε