Άσπρο χιόνι και μαύρο ψωμί

Έλληνες γκασταρμπάιτερ στον γερμανικό βορρά

Αυτή η καταχώρηση είναι διαθέσιμη και στα: Deutsch (Γερμανικά)

Όταν ακούμε για γκασταρμπάιτερ ή φιλοξενούμενους εργαζόμενους σκεφτόμαστε σχεδόν αυτόματα την αυτοκινητοβιομηχανία της νότιας Γερμανίας. Η πολιτισμική κοινωνιολόγος Μάικε Βέλερ αποκαλύπτει ένα σχεδόν άγνωστο κεφάλαιο Ελλήνων μεταναστών που εργάστηκαν στη Βόρειο Θάλασσα.

Το εργοστάσιο Olympia Werke στο Ροφχάουζεν κοντά στο Βιλχελμσχάφεν στη Βόρειο Θάλασσα έκλεισε τις πύλες του πριν τριάντα χρόνια. Γύρω στους 13.000 εργαζόμενοι παρήγαγαν εδώ γραφομηχανές στις απέραντες γραμμές παραγωγής. Περίπου 5.000 εργάτες ήταν Έλληνες και Ελληνίδες. Αποτελούσαν τη μεγαλύτερη και πιο σημαντική ομάδα μεταναστών εργαζομένων που τότε αποκαλούνταν ακόμα γκασταρμπάιτερ – φιλοξενούμενοι εργαζόμενοι. Ένας πραγματικά εντυπωσιακός αριθμός! Αλλά πώς ζούσαν και εργάζονταν αυτοί οι «Olympianer» (Ολυμπιανοί) από την Ελλάδα στο Βιλχελμσχάφεν και τι έκαναν στον ελεύθερο χρόνο τους; Και επίσης: ήθελαν και μπόρεσαν να ενταχθούν στη γερμανική κοινωνία υποδοχής;

Παλιό κτίριο και υπάλληλος του εργοστασίου
Olympia Werke ©Heimatmuseum Schortens

Η πολιτισμική κοινωνιολόγος Μάικε Βέλερ εξετάζει τα ερωτήματα αυτά και αναζητά τις απαντήσεις. Η Βέλερ, που κατάγεται από την κοντινή Βρέμη, ερευνά «ενάντια στη λήθη», όπως λέει η ίδια. Με την υποστήριξη πρώην συμβούλων εργαζομένων της επιχείρησης Olympia Werke και τη χρηματοδότηση της ένωσης Oldenburger Landschaft, η Βέλερ πήρε συνέντευξη από 100 περίπου Έλληνες γκασταρμπάιτερ της πρώτης και δεύτερης γενιάς. Τα όσα έμαθε είναι εκπληκτικά και θέλει να τα δημοσιεύσει σύντομα σε βιβλίο. Ένα από τα σημαντικά πορίσματά της είναι το γεγονός ότι οι Έλληνες μετανάστες εργαζόμενοι διέθεταν εξαιρετικά υψηλή δυναμικότητα ένταξης χωρίς να αρνηθούν τη δική τους πολιτιστική ταυτότητα.

Αλλά ας τα πάρουμε όμως με τη σειρά! Τη δεκαετία του 1960 οι Έλληνες θεωρούνταν οι φτωχοί συγγενείς της Ευρώπης. Οι άνθρωποι στη Βόρεια Ελλάδα ειδικά, όπου η υποδομή ήταν ελλιπής, υπέφεραν πολύ. Μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του 1950 ήταν γεωργοί ή εργάτες στην προβληματική καπνοπαραγωγή και ζούσαν συχνά στα όρια της φτώχειας. Στην άλλη άκρη της Ευρώπης ανθούσε η οικονομικά ανερχόμενη Ομοσπονδιακή Δημοκρατία της Γερμανίας. Οι πολυάριθμες νέες θέσεις εργασίας δεν μπορούσαν να καλυφθούν πλήρως με ντόπιους. Η ιστορία των (Ελλήνων) φιλοξενούμενων εργαζομένων ξεκίνησε επίσημα στις 30/3/1960 με την υπογραφή της συμφωνίας μεταξύ της ΟΔΓ και της Ελλάδας «Περί Επιλογής και Τοποθετήσεως Ελλήνων εργατών εις γερμανικάς επιχειρήσεις».

Η επιχείρηση Olympia Werke, κατά καιρούς ο δεύτερος σε μέγεθος εργοδότης στο κρατίδιο της Κάτω Σαξονίας μετά την Φόλκσβάγκεν, αναζητούσε εκείνη την εποχή απεγνωσμένα νέους και υγιείς εργαζόμενους. Η διοίκηση της εταιρείας έστειλε ακόμα και δικούς της «πράκτορες» στις πόλεις και στα χωριά της Βόρειας Ελλάδας για να κάνουν προσλήψεις. Η Βέλερ έμαθε λοιπόν, ότι «οι δυνητικοί εργαζόμενοι συνοδεύτηκαν στη συνέχεια μέχρι το τρένο και έφτασαν μέσω Μονάχου στο βορινό Βιλχελμσχάφεν». Ανάμεσά τους ήταν και πολλές γυναίκες. «Το ότι οι μετανάστες τα χρόνια εκείνα ήταν μόνο άνδρες είναι μάλλον μύθος», έμαθε η Βέλερ στις συνεντεύξεις.

Έγγραφο υγείας
Φόρμες ιατρικής εξέτασης ©ιδιωτική συλλογή

Μετά από εξονυχιστικό (και λόγω απογύμνωσης μάλλον ταπεινωτικό) ιατρικό έλεγχο εκ μέρους των ιατρών εργασίας της επιχείρησης Olympia, οι Έλληνες στέλνονταν κατευθείαν στις γραμμές παραγωγής της εταιρείας. Τότε δεν υπήρχε η κλασική επεξήγηση της θέσης εργασίας και των μηχανημάτων όπως σήμερα. Αντ΄ αυτού υπήρχαν στα μηχανήματα πινακίδες στη μητρική γλώσσα των εργαζομένων που επεξηγούσαν τη ροή εργασίας στο εκάστοτε σημείο. «Οι Έλληνες θεωρούνταν ιδιαίτερα επιδέξιοι και επιπρόσθετα καλοπροαίρετοι και προσαρμοστικοί», λέει η Βέλερ. Στην αρχή οι Έλληνες μετανάστες ζούσαν σε παραπήγματα, αργότερα συγκατοικούσαν σε μικρά διαμερίσματα. «Αναλαμβάνετε την υποχρέωση εύρεσης κατάλληλης στέγης», έγραφε στις συμβάσεις εργασίας.

Είναι αξιοσημείωτο με πόση αθωότητα και πολλές φορές και αφέλεια κινούσαν οι Έλληνες προς τον άγνωστο προορισμό που έμελλε να γίνει η καινούργια (και ψυχρή) δεύτερή τους πατρίδα. Οι περισσότεροι έφταναν τον χειμώνα στον σιδηροδρομικό σταθμό του Βιλχελμσχάφεν. Το σοκ ήταν μεγάλο. «Άσπρο χιόνι και μαύρο ψωμί. Τίποτ΄ άλλο. Κι εμείς νομίζαμε ότι πηγαίναμε στον επί γης παράδεισο», διηγείται σήμερα μια από τις πρώιμες μετανάστριες. Σημεία αναφοράς σε αυτές τις δύσκολες στιγμές ήταν για τους Έλληνες οι κοινές πολιτιστικές καταβολές, η γλώσσα, η μουσική, και ως πολύ σημαντικοί παράγοντες η οικογένεια και η ορθόδοξη εκκλησία.

«Δεν παραμελήθηκαν τα στοιχεία της εθνικής ταυτότητας όπως οι ονομαστικές και οικογενειακές γιορτές, οι νηστείες, το Πάσχα και πολλά άλλα. Ταυτόχρονα, ωστόσο, οι Έλληνες φάνηκαν εκπληκτικά ανοιχτοί απέναντι στην κοινωνία υποδοχής», ανέφερε η Βέλερ. Συμμετείχαν στο συμβούλιο εργαζομένων των επιχειρήσεων και στον τοπικό ποδοσφαιρικό σύλλογο. Οι Έλληνες εργαζόμενοι ανακάλυψαν γρήγορα τα φθηνά μαθήματα γερμανικών στο ανοιχτό πανεπιστήμιο (VHS). Η εκμάθηση της γερμανικής γλώσσας θεωρήθηκε κλειδί για την ένταξη. «Χωρίς γλώσσα είσαι ένα τίποτα», της είπε στη συνέντευξη μια μετανάστρια. Δούλευαν μέχρι εξαντλήσεως, συχνά σε εναλλασσόμενες βάρδιες. Στην πύλη του εργοστασίου ο ένας γονέας παρέδιδε τα παιδιά στον άλλον, ώστε να μη μείνουν χωρίς επίβλεψη. Όσοι μετά τη βάρδια είχαν ακόμα χρόνο και δεν ήταν εξουθενωμένοι, βοηθούσαν κάποιον φίλο στην ελληνική ταβέρνα.

Δύο παιδιά με κοντά μαλλιά
Παιδιά Ελλήνων μεταναστών στο Βιλχελμσχάφεν ©ιδιωτική συλλογή

Δεν ξέχασαν ποτέ από πού ήρθαν. Η πολιτιστική ταυτότητα μεταβιβάστηκε συνειδητά στη δεύτερη και στην τρίτη γενιά. Ταυτόχρονα, συνεχίστηκε ενεργά η προσαρμογή στην κοινωνία υποδοχής. Θεωρήθηκε απαραίτητο στοιχείο επιβίωσης στην ξενιτειά.

Όταν το 1973 η Ελλάδα προσχώρησε στην  Ευρωπαϊκή Οικονομική Κοινότητα (ΕΟΚ), τη σημερινή ΕΕ, έληξε η οργανωμένη περίοδος «στρατολόγησης» Ελλήνων γκασταρμπάιτερ. Μέχρι τότε είχαν έρθει περίπου ένα εκατομμύριο Έλληνες προς εργασία στη Γερμανία. Ήταν το ένα δέκατο του συνολικού πληθυσμού. Οι πρώτοι Έλληνες μετανάστες εργαζόμενοι στο Βιλχελμσχάφεν και στη γύρω περιοχή έχουν γίνει όμως από καιρό Ελληνογερμανοί.

Η συγγραφέας:

Η Μάικε Βέλερ έχει ήδη ολοκληρώσει μια παρόμοια μελέτη σχετικά με την Kalle AG, ένα εργοστάσιο χημικών στο Βισμπάντεν. Και εκεί εργάζονταν πολλοί Έλληνες. Συστήνουμε το βιβλίο
Maike Wöhler: «Man ist nur so lange fremd, bis man sich kennt – Griechische Arbeitsmigration in Wiesbaden im 20. Jahrhundert» (Ξένος είσαι μέχρι να γνωριστείς – Μετανάστευση Ελλήνων εργατών στο Βισμπάντεν στον 20ο αιώνα). Verlag tredition, 2020.

Bookcover με αυτοκίνητο και τέσσερις γυναίκες

Υπό έκδοση βρίσκεται το νέο βιβλίο της με τίτλο εργασίας «Vom Ankommen und Bleiben» (Τακτοποιηθήκαμε και μείναμε) σχετικά με Έλληνες μετανάστες εργαζόμενους στα εργοστάσια Olympia Werke.

Κείμενο: Torsten Haselbauer. Φωτογραφίες: Torsten Haselbauer, αρχεία και ιδιωτικές συλλογές. Μετάφραση: Α. Τσίγκας. Teaser (Olympia γραφομηχνανές): © Raimond Spekking / CC BY-SA 4.0 (via Wikimedia Commons).

Αυτή η καταχώρηση είναι διαθέσιμη και στα: Deutsch (Γερμανικά)

Σχολιάστε