Η Καβάλα και η Austro-Hellénique

Ένα ταξίδι στην πρωτεύουσα του καπνού από τον Κρίστιαν Γκόνζα (Μέρος Α΄)

Αυτή η καταχώρηση είναι διαθέσιμη και στα: Deutsch (Γερμανικά)

Ο καπνός ήταν ένα από τα σημαντικότερα εμπορεύσιμα αγαθά στις συναλλαγές Ελλάδας και Αυστρίας. Ο γεννημένος στη Βιέννη δημοσιογράφος Κρίστιαν Γκόνζα έκανε ένα ταξίδι στο ελληνοαυστριακό παρελθόν. Και γρήγορα γίνεται σαφές: Δεν μπορούμε να αποφύγουμε τη συζήτηση σχετικά με το θέμα των πολεμικών αποζημιώσεων – ακόμη και στην καπνοβιομηχανία. Οι απεικονίσεις των καπναποθηκών προέρχονται από ένα φωτογραφικό project του Καμίλο Νόλλας. Το δεύτερο μέρος του άρθρο θα το βρείτε εδώ.

Kamilo Nollas-Tobacco Factories-2007-0104
Tabakkontore 2007, ©Kamilo Nollas

Λατρεύω τα ταξίδια με το τρένο. Από την Αθήνα φτάσαμε με το εποχούμενο καφενείο στη Θεσσαλονίκη κι από εκεί συνεχίσαμε με το ΚΤΕΛ ανατολικότερα με κατεύθυνση την Καβάλα, την πρωτεύουσα του καπνού. Ήταν να μιλήσω στην ημερίδα «Tobacco Roads» για την πάλαι ποτέ αυστριακή επιχείρηση Austria Tabak και την ελληνική θυγατρική της εταιρεία. Σε κάποια σημεία δίπλα στις ράγες, προπάντων στις ορεινές περιοχές, υπάρχουν στρογγυλά πολυβολεία με θυρίδες. Είναι παλιά, από την εποχή της ιταλογερμανικής κατοχής 1941-1944.

Τα έχω ξαναδεί στην Πελοπόννησο, περνούσα συχνά με το αυτοκίνητο μπροστά από ένα τέτοιο πολυβολείο στον δρόμο προς τις Μυκήνες, βγαίνοντας από τα στενά των Δερβενακίων, όπου ο Κολοκοτρώνης είχε αφανίσει ολόκληρο οθωμανικό στρατό. Βρίσκεται ακριβώς δίπλα στον δρόμο, κάτω από τις παλιές γραμμές του τρένου. Ήθελα να μπω μέσα, αλλά ήταν αδύνατον, με κτύπησε μια δυσωδία τόσο βαριά κι ανυπόφορη που αναγκάστηκα να το βάλω αμέσως στα πόδια. Τα πολυβολεία αυτά είχαν χτιστεί για να προστατεύσουν τις σιδηροδρομικές γραμμές – όσο προχωρούσε ο πόλεμος στη χιτλερική Ευρώπη, τόσο όλοι και όλα διακινούνταν με το τρένο: στρατιώτες, καταδικασμένοι σε καταναγκαστικά έργα, Εβραίοι· πολεμοφόδια, πρώτες ύλες, ορυκτά – και καπνά, φτάνοντας έτσι και στο αντικείμενο του θέματός μου.

Tobacco Factories-2007-Xanthi_Regie-0069
Tabakkontore 2007, Xanthi, ©Kamilo Nollas

Στα κρατικά αρχεία του αυστριακού κράτους βρέθηκα σκυμμένος πάνω από τις καταχωρήσεις στα αρχεία πρωτοκόλλων του εργοστασίου της Austria Tabak στην πόλη Χάινμπουργκ της ανατολικής Αυστρίας, του τελευταίου αυστριακού καπνεργοστασίου που έπεσε θύμα της παγκοσμιοποίησης. Τότε θυμήθηκα μια συνέντευξη που είχα πάρει παλιά από τον Ραούλ Χίλμπεργκ, τον πρώτο χρονογράφο του Ολοκαυτώματος, του Βιεννέζου που καιρό τώρα δεν θέλει πια να είναι Βιεννέζος. Μου είχε πει λοιπόν τότε στο μακρινό Βερμόντ, μιλώντας μάλιστα ένα προσεγμένο βιεννέζικο ιδίωμα, ότι τα δρομολόγια των τρένων αποτελούν μια από τις πολυτιμότερες πηγές που διαθέτει.

Και στα αρχεία πρωτοκόλλων του Χάινμπουργκ υπάρχουν κυρίως αφίξεις και αναχωρήσεις τρένων, και για το έτος 1941 – βαγόνια και φορτωτικές, μάρτυρες μιας ληστρικής επιδρομής. Όταν οι Γερμανοί υπέταξαν την Ελλάδα τον Απρίλιο του 1941, κατέσχεσαν όλα τα αποθέματα καπνού. Οι εταιρείες Reemtsma και Austria Tabakwerke συνεργάστηκαν στην μεταφορά και στην εκμετάλλευσή τους. Σ’ αυτό όμως θα επανέλθω αργότερα.

Tobacco Factories-2007-Xanthi_Regie-0057
Tabakkontore 2007, Xanthi, ©Kamilo Nollas

Οι διαδρομές με το λεωφορείο είναι λιγότερο ευχάριστες. Το λεωφορείο της γραμμής έχει όμως κι αυτό τα συγκεκριμένα δρομολόγιά του και πρέπει κάθε τόσο να εγκαταλείψει τον κεντρικό δρόμο. Έτσι βρεθήκαμε ξαφνικά να παρκάρουμε μπροστά στον Λέοντα της Αμφίπολης, θρονιασμένο κοντά σε μια γέφυρα του Στρυμόνα. Ο αρχαίος αυτός λέων είναι και πάλι θέμα συζήτησης, γιατί σήμερα υπάρχει η άποψη ότι κάποτε έστεφε τον τεράστιο μακεδονικό τύμβο Καστά, που ως γνωστόν προκάλεσε σάλο το καλοκαίρι του 2014. Λέγεται μάλιστα ότι οι Βρετανοί, οι οποίοι ανακάλυψαν τμήματά του το 1916 κατά τη διάρκεια οχυρωματικών έργων στον ποταμό, ήθελαν πολύ να τον πάρουν μαζί τους. Βρέθηκαν ωστόσο κάτω από βουλγαρικά πυρά κι έτσι είχαν στη συνέχεια άλλου είδους έγνοιες. Λίγο πριν την Καβάλα παρκάραμε κοντά σε μια αμμουδιά στη θάλασσα, δίπλα σ΄ ένα γήπεδο του βόλεϊ, όπου γινόταν παιχνίδι και μεγάλος σαματάς.

Kamilo Nollas-Tobacco Factories-2007-Xanthi_Regie-0032
Tabakkontore 2007, Xanthi, ©Kamilo Nollas

Θυμάμαι ακόμη πόσο μεγάλη εντύπωση μου είχε κάνει εκεί η μεγάλη επιπεδότητα, η άπλα και ο δυνατός αέρας. Η οδική πρόσβαση στην Καβάλα είναι μάλλον στενή. Προχωρά κανείς κατά μήκος της δασωμένης απόκρημνης ακτής και βλέπει από ψηλά διάφορους όρμους, και μόνο στο τέλος πλαταίνει το οπτικό πεδίο πάνω στην πόλη και τα περίχωρά της. Ο δρόμος κατηφορίζει φτάνοντας στο επίπεδο της θάλασσας και μετατρέπεται σε παραλιακή λεωφόρο. Γι’ αυτό και είχα τις μέρες που έμεινα στην Καβάλα πάντοτε την αίσθηση ότι ήμουν παγιδευμένος ανάμεσα σε βουνό και θάλασσα, ενώ στην πραγματικότητα υπάρχει αρκετός χώρος για την πόλη. Για καλή μου τύχη ήταν όλα τα ξενοδοχεία κατά μήκος της παραλιακής περατζάδας γεμάτα, κι έτσι εγκαταστάθηκα στο ξενοδοχείο «Lucy» που βρίσκεται στην είσοδο της πόλης πάνω σε μια μικροσκοπική χερσόνησο, ένα είδος πρελούδιου της κύριας χερσονήσου όπου λίγα χιλιόμετρα παρακάτω υψώνεται η παλιά πόλη. Το δωμάτιο ήταν όμορφο και σχετικά φθηνό και είχα τη δυνατότητα πριν το πρωινό να κάνω και μια βουτιά στη θάλασσα ακριβώς μπροστά στο ξενοδοχείο. Επί γης παράδεισος.

Kamilo Nollas-Tobacco Factories-2007-Volos_Kitrini-0015
Tabakkontore 2007, Volos, ©Kamilo Nollas

Γνώριζα την Καβάλα προπάντων από απομνημονεύματα ηγετικών στελεχών του Κομμουνιστικού Κόμματος Ελλάδας, που τα χρόνια του μεσοπολέμου συντόνιζαν τις προπαγανδιστικές ενέργειες και ήθελαν να διατηρήσουν τις επαφές τους με την τοπική οργάνωση ακόμη και στα χρόνια της παρανομίας κατά τη δεκαετία της δεκαετίας του ΄30. Το συνδικάτο των καπνεργατών ήταν τότε η βάση της δύναμης των κομμουνιστών. Ενδιαφέρουσα, αλλά σίγουρα και περιορισμένη οπτική γωνία των πραγμάτων, κυρίως αν είσαι αναγκασμένος να αρκεστείς σε στενές, ψειριασμένες κρυψώνες έχοντας επαφή με έναν επισφαλή κομματικό μηχανισμό υπονομευμένο από την αστυνομία. Σωματικά και οπτικά γνώρισα μια τελείως διαφορετική, πιο ανοιχτή μορφή της πόλης, όπως τον πλατύ μόλο πίσω από το Αρχαιολογικό Μουσείο, όπου παλιότερα βρίσκονταν οι αποθήκες που φαίνονται στις φωτογραφίες της εποχής (από εκεί αναχωρούσαν τα καραβάκια με τα δεματιασμένα καπνά για να τα φορτώσουν στα παραέξω αγκυροβολημένα ατμόπλοια) ή την όμορφα ανακαινισμένη Δημοτική Καπναποθήκη Καβάλας, όπου έλαβε χώρα η ημερίδα, και τις βίλλες των καπνεμπόρων και των προξενείων.

Kamilo Nollas-Tobacco Factories-2007-Volos_Kitrini-0005
Tabakkontore 2007, Volos, ©Kamilo Nollas

Όλ΄ αυτά αποτελούσαν για μένα την ελληνική «νέα πόλη», με τις χαρακτηριστικές ορθογώνιες πλατείες, τις νεοκλασικές προσόψεις, το νεογοτθικό στοιχείο στις βίλλες και τις αυστηρού ρυθμού αποθήκες. Στη χερσόνησο επικρατεί μεγαλύτερος συνωστισμός: εκεί πάνω στον λόφο συνωθούνται η αρχαία Νεάπολις, η βυζαντινή Χρυσούπολις και η οθωμανική Καβάλα. Εκεί είναι το κάστρο, οι εκκλησίες και τα τζαμιά, το σπίτι όπου γεννήθηκε ο Μεχμέτ Αλή της Αιγύπτου, το ανατολίτικο ξενοδοχείο πολυτελείας «Ιμαρέτ» και μπροστά του το μεγάλο υδραγωγείο. Κοντά στο ξενοδοχείο μου όμως, πριν φτάσει κανείς στην πόλη, βρίσκονται οι συνοικισμοί των προσφύγων της μικρασιατικής καταστροφής, εκείνων που πολύ γρήγορα αποτέλεσαν την πλειονότητα των καπνεργατών.

Πρέπει να παραδεχτώ ότι δεν καπνίζω. Όμως οι παλιές διαφημιστικές πινακίδες των αυστριακών τσιγάρων ανατολικού τύπου, προπαντός της μάρκας «Νιλ», του τσιγάρου των «εκλεκτών» κύκλων, με γοήτευαν πάντοτε. Κι ακόμη περισσότερο με γοήτευε η φήμη, ότι μέχρι τα μέσα της δεκαετίας του ΄20 στον καπνό του τσιγάρου αυτού αναμιγνυόταν κάνναβη σ’ ένα ποσοστό μέχρι και 8% για να ενισχυθεί η έλξη του στο κοινό. Καθοριστικής σημασίας όμως ήταν για μένα το τηλεφώνημα που δέχθηκα από τον Ααρών Τσιμίνο, καπνέμπορο από μακρού εγκατεστημένο στην Καβάλα. Με ρώτησε αν οι σημερινοί ιδιοκτήτες της Austria Tabak θα μπορούσαν να υποχρεωθούν στην καταβολή αποζημιώσεων για τα καπνά που κατασχέθηκαν στον πόλεμο.

Kamilo Nollas-Tobacco Factories-2007-Kavala_Tsimino-0012
Tabakkontore 2007, Kavala, ©Kamilo Nollas

Δεν μπόρεσα να τον βοηθήσω, ήθελα ωστόσο να μάθω περισσότερα για τις πηγές του. Εκείνος μου έστειλε ένα ελληνικό άρθρο του 1950, όπου αναφέρεται ότι αναστάλθηκαν οι προκαταρκτικές εξετάσεις εναντίον ηγετικών στελεχών της Austro-Hellénique και της Reemtsma για εικαζόμενα αδικήματα που σχετίζονται με τις κατασχέσεις. Μου έστειλε επιπλέον κι έναν κατάλογο με 100 ονόματα αποζημιωμένων Ελλήνων και Ελληνοεβραίων καπνεμπόρων, όπου περιέχονταν και τα ποσά των αποζημιώσεων που πληρώθηκαν. Έλαβαν το 9% της αξίας των κατασχεμένων προϊόντων. Αλλά και σ΄ αυτό θα επανέλθω αργότερα.

Kamilo Nollas-Tobacco Factories-2007-Kavala_Tsimino-0001
Tabakkontore 2007, Kavala, ©Kamilo Nollas

Ακόμη και χωρίς την πρόσμιξη κάνναβης τα καπνά ανατολικού τύπου ήταν καθοριστικής σημασίας για το αυστριακό Μονοπώλιο Καπνού (Tabakregie), την μετέπειτα εταιρεία Austria Tabakwerke AG και την ύστερη Austria Tabak AG. Ήταν τόσο σημαντικά που οι τομεάρχες και οι υφυπουργοί του αυστριακού υπουργείου οικονομικών που διηύθυναν το μονοπώλιο, αποφάσισαν το 1927 να ιδρύσουν μια ΕΠΕ με τρεις θυγατρικές εταιρείες σε Ελλάδα, Βουλγαρία και Τουρκία για την εξασφάλιση χαμηλότερου κόστους προμήθειας πρώτης ύλης.

Η ΕΠΕ με έδρα τη Βιέννη ονομαζόταν «Austria Einkaufsorganisation der Österreichischen Tabakregie im Orient GmbH» («Austria Οργάνωση Αγορών του Αυστριακής Μονοπωλίου Καπνού στην Ανατολή ΕΠΕ»), για συντομία E.O. – τουλάχιστον όσον αφορά τον καπνό η Ελλάδα εξακολουθούσε λοιπόν να είναι Ανατολή για τους Αυστριακούς. Η ελληνική θυγατρική, μια ανώνυμη εταιρεία, ονομαζόταν «Αυστροελληνική Εταιρεία Καπνών Α.Ε.», εν συντομία και γαλλικά: Austro-Hellénique, και ιδρύθηκε τον Δεκέμβριο του 1927 με έδρα τη Θεσσαλονίκη.

Kamilo Nollas-Tobacco Factories-2007-Kavala_Tomprou-0097
Tabakkontore 2007, Kavala, ©Kamilo Nollas

Δύο σημεία έχουν στο πλαίσιο αυτό μεγάλη σημασία: Πρώτον, οι επιχειρηματικοί στόχοι της εταιρείας ήταν καινοφανείς για το αυστριακό Μονοπώλιο Καπνού. Η Austro-Hellénique έπρεπε να εξοικειωθεί με τρία καινούργια καθήκοντα: την αγορά του ακατέργαστου καπνού απευθείας από τους καπνοπαραγωγούς, την αποθήκευση και την επεξεργασία του από ίδιο προσωπικό σε ιδιόκτητες καπναποθήκες, καθώς και τη μεταφορά του καπνού στις αγορές διάθεσης. Πριν από τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο και κατά τη διάρκειά του, ιδιώτες μεγαλέμποροι είχαν απαλλάξει το αυστριακό Μονοπώλιο Καπνού από αυτά τα καθήκοντα, με πρώτη την Oriental Tobacco Trading Company (L. M. Herzog & Σια) του Ούγγρου καπνεμπόρου Πέτερ Χέρτσογκ, η οποία είχε μεγάλες εγκαταστάσεις αποθήκευσης και επεξεργασίας στην Καβάλα. Οι Αυστριακοί υπάλληλοι χρειάζονταν λοιπόν ειδικούς στον καπνό, οι οποίοι διέθεταν τις ειδικές γνώσεις που έλειπαν από εκείνους.

Κι έτσι έκαναν αντιπρόεδρο το άτομο που για δεκαετίες αγόραζε για λογαριασμό τού Πέτερ Χέρτσογκ καπνά ανατολικού τύπου για το αυστριακό Μονοπώλιο Καπνού – αλλά και ιδιωτικό εταίρο με συμμετοχή 3%, στοιχείο απαραίτητο για μια εταιρεία περιορισμένης ευθύνης. Αυτό το άτομο ήταν ο Άντολφ Βιξ φον Τσόλναϊ, Ούγγρος ευγενής και καπνέμπορος, ερασιτέχνης αρχαιολόγος και κατά την Αυστρο-ουγγρική μοναρχία επίτιμος πρόξενος αρχικά στην Καβάλα κι αργότερα στη Θεσσαλονίκη. Ο γιος του έμελε να ιδρύσει αργότερα τον αυστριακό εκδοτικό οίκο Paul Zsolnay, εμπνευσμένος από τους λογοτεχνικούς κύκλους με τους οποίους είχε έρθει σε επαφή στο βιεννέζικο σαλόνι των γονιών του – αλλά αυτό είναι άλλη ιστορία. Μετά τον θάνατο του Άντολφ Τσόλναϊ το 1932 ανέλαβαν άλλοι καπνέμποροι τον ρόλο των ιδιωτικών μετόχων.

Kamilo Nollas-Tobacco Factories-2007-Kavala_Theodoridi-0085
Tabakkontore 2007, Kavala, ©Kamilo Nollas

Δεύτερον, η Austria Tabak είχε τεράστια σημασία για την αυστριακή οικονομία του μεσοπολέμου και της άμεσης μεταπολεμικής περιόδου. Κατά τις δεκαετίες της δεκαετίας του ΄20 και του ΄30 ήταν ένας από τους μεγαλύτερους εργοδότες της χώρας· μέσα στο χάος των μεταπολεμικών αλλαγών, η Austria Tabak εξασφάλιζε το 30% των κρατικών εσόδων από φόρους εισοδήματος νομικών προσώπων και το 40% των τελωνειακών εσόδων.

Η βιομηχανία αυτή ήταν εξαρτημένη από τις εισαγωγές, αυτό σημαίνει ότι οι αγορές της Οργάνωσης Αγορών κρατούσαν ζωντανή την παραγωγή τσιγάρων με τα ελαφρά καπνά ανατολικού τύπου, τα οποία είχαν καθιερωθεί ταυτόχρονα με το τσιγάρο στις προτιμήσεις του κοινού. (Η γεύση των αμερικανικών χαρμανιών με την ποικιλία Βιρτζίνια επικράτησε στο ευρωπαϊκό καταναλωτικό κοινό μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο.) Αν σκεφτεί κανείς τις αποθήκες και τα γραφεία σε Θεσσαλονίκη, Καβάλα, Σέρρες, Δράμα, Ξάνθη, Αγρίνιο, Ναύπλιο και Βόλο, τον μηχανολογικό εξοπλισμό και τους υπαλλήλους, γρήγορα διαφαίνεται ότι επρόκειτο για ένα πολύ μεγάλο επενδυτικό έργο.

Φωτό: Kamilo Nollas. Κείμενο: Christian Gonsa. Μετάφραση: Μαριάννα Χάλαρη. Διαβάστε το 2ο μέρος του άρθρο εδώ.

Αυτή η καταχώρηση είναι διαθέσιμη και στα: Deutsch (Γερμανικά)

Σχολιάστε